بامداد جنوب- الهام بهروزی:
بوشهر یکی از استان‌های جنوبی کشور است که در زمینه آیین‌ها و رسوم حرف زیادی برای گفتن دارد. آیین‌هایی که هر کدام در سینه خود پیام‌ها و مفاهیم نهفته‌ای دارند که با مشاهده و شناخت‌شان به درک زیبایی، لطافت و پیام آنها نزدیک‌تر می‌شویم. آیین‌هایی که خاستگاهشان اقلیم و فرهنگی بومی جنوب است که گاه خاص و برخاسته از همین منطقه هستند و گاه تحفه آیینی سرزمین‌های (استان‌ها و حتی کشورهای) مجاور؛ اما هر چه هستند از فحوایی غنی و پربار برخوردارند. به‌جرات می‌توان گفت بوشهر یکی از مناطق آیین‌خیز ایران است؛ چراکه برای هر مناسبتی یک یا چند آیین خاص دارد.
ماه رمضان یکی از ماههای محبوب در میان جنوبی‌هاست که در آن آیین‌ها و رسومی متعدد و متنوعی اجرا میشود که هم برگرفته از باورهای دینی و هم متاثر از سنن جاری در منطقه است. در این ماه آیین‌هایی چون «دُم‌دُم سحری»، «آبی بنوش»، «گره گشو»، «عید تلخک» و... اجرا میشود؛ آیین‌هایی که بدون شک نمادی از نوع‌دوستی، بیداری معنوی، ایستادگی، گذشت و بخشش به‌شمار می‌روند؛ هرچند این آیین‌ها در سال‌های اخیر به‌دلیل رواج زندگی شهری و ماشینی و خروج زندگی از قالب سادگی و سنتی خود دستخوش تحولات و تغییراتی در ظاهر شده تا جایی که برخی از آنها تا پای فراموشی نیز پیش رفته‌اند. «گره‌گشو» یکی از این آیین‌هاست که هر چه به گذشته نزدیک‌تر می‌شویم به پررنگ بودن آن در زندگی مردم جنوب معترف‌تر می‌شویم. آیینی که در برخی از شهرهای استان بوشهر چون دیلم، گناوه، دیّر، کنگان و... از دیرباز رواج داشته و دارد؛ هرچند در سال‌های اخیر در ظاهر آن تحولاتی ایحاد شده اما ماهیت آن همان است. این آیین هر ساله همزمان با پانزدهم رمضان به مناسبت میلاد امام حسن مجتبی (ع) اجرا میشود. در این روز خانواده‌هایی که به‌تازگی صاحب فرزندی شده‌اند؛ شروع به تهیه تنقلات و خوراکی‌های متنوعی کرده تا میان کودکانی که به در خانه‌های آنها مراجعه می‌کنند، تقسیم کنند... . در حقیقت «گره گشو» با «گری‌گشو» یکی از آیین‌های نشاط‌انگیز و شادی‌بخش منطقه جنوب است که بازیگران اصلی آن را کودکان سرزنده و شاد تشکیل می‌دهند. آنها به‌صورت دسته‌جمعی و با خواندن اشعاری کوتاه به در خانه‌ها مراجعه می‌کنند و تنقلات و خوراکی‌هایی که در بسته‌بندی‌های رنگی یا ساده پیچیده شده‌اند، هدیه می‌گیرند و درون کیسه‌های دسته‌داری که برای آنها دوخته شده، می‌ریزند. این آیین بیشتر جنبه تفننی دارد و تقریبا همه کودکان از هر قشری در آن شرکت می‌کند.
گره‌گشو در حال حاضر در شهرهای دیّر، دیلم، گناوه و... به‌صورت نمادین برگزار میشود و خوشبختانه هنوز افرادی هستند که دغدغه فرهنگ غنی بومی را دارند و به‌صورت خودجوش و با برنامه‌ریزی سعی در حفظ این‌گونه آیین‌ها و انتقال آنها به نسل آینده دارند. محمد مظفری، پژوهشگر، نویسنده و کارگردان تئاتر گناوه‌ای از جمله افرادی است که اهتمام ویژه‌ای در احیا، حفظ و انتقال آیین‌های اصیل و پرمحتوای جنوب دارد. او افزون بر پژوهش و معرفی این آیین‌ها، هر ساله می‌کوشد تا با همراهی برخی از هنرمندان و کودکان گناوه‌ای آیین نشاط‌انگیز و نوع‌دوستانه «گره‌گشو» را با حفظ ماهیت آن به‌صورت نمادین اجرا کند که خوشبختانه با استقبال عموم مردم نیز مواجه میشود. امسال نیز به روال هر سال، به همت این هنرمند و گروهش امشب (چهارشنبه، نهم خردادماه) در آمفی تئاتر روباز پارک خور گناوه ساعت 21:30 این آیین به شکل نمادین برای شهروندان گناوه‌ای اجرا میشود. در این خصوص گفت‌وگویی را با محمد مظفری صورت دادیم که شما را به خواندن آن در ادامه دعوت می‌کنیم.
لطفا کمی در در خصوص آیین «گره‌گشو» برای مخاطبان ما توضیح بدهید؟
«گره گشو» یکی از آیین‌های سنتی مردم جنوب ایران به‌خصوص استان بوشهر است که پانزدهم ماه مبارک رمضان و همزمان با ولادت امام حسن مجتبی (ع) برگزار میشود. ماههای رجب، شعبان و رمضان سه ماه مهم و مبارکی است که مسلمانان و شیعیان ایران و حوزه خلیج فارس در نیمه این سه ماه جشن‌ها و آیین‌های خاص و مهمی را برگزار می‌کنند. در ماه رجب همزمان با ولادت امام علی(ع) مردم به مساجد پناه می‌برند و ایام‌البیض را برگزار می‌کنند. در نیمه شعبان جشن مهم و دیرین «نیمه برات» را برگزار می‌کنند و در نیمه رمضان جشن «گره گشا» یا «گره گشو» را، در حقیقت بعد از برگزار آن دو جشن مهم در ماههای رجب و و شعبان که از سوی بزرگ‌ترها انجام میشود، در ماه مبارک جشن ویژه کودکان است. این آیین در مناطق جنوبی ایران به‌خصوص در استان بوشهر و استان خوزستان و قسمت‌های شمال استان هرمزگان و همچنین در عراق، کویت، بحرین و شرق عربستان هم برگزار میشود. در استان بوشهر در گناوه و بوشهر به این آیین «گره گشو» یا «گری‌گشو» می‌گویند.
در دیّر و کنگان «گره‌گشو» و درخوزستان و نواحی عرب‌نشین «گرگیعان» یا «قرقعیان» گفته میشود. این آیین یک آیین کاملا نمایشی و موسیقایی است و توسط کودکان و به‌صورت میدانی در کوچه‌های شهرها و روستاها برگزار میشود. خانواده از هفته‌ها و روزهای قبل خود را برای برگزار این جشن آماده می‌کنند. در قدیم خانواده‌ها گندم برشته و شیرینی‌های محلی درست می‌کردند و در سال‌های اخیر با خرید تنقلات، شیرینی و بیسکویت خود را آماده پذیرایی از کودکان می‌کنند. نحوه اجرای این آیین هم به این صورت است که بعد از نماز مغرب و عشا در شب پانزدهم ماه مبارک رمضان پسران و دختران نوجوان و خردسال با در دست داشتن کیسه‌هایی که از قبل مادران برای آنها درست کرده‌اند، در کوچه‌های شهر راه افتاده و با خواندن سرودها و اشعار شاد و کودکانه مردم را از برگزاری این آیین خبر‌دار می‌کنند؛ نظیر شعر «گره گشو/ گره گشو/ سرت بشور/ پی آرد جو» و یک به یک در خانه‌ها را می‌زنند و خانواده‌ها نیز تنقلات و خوارکی‌هایی را که از قبل آماده کرده‌اند، آورده و یک به یک در کیسه بچه‌ها می‌ریزند. کودکان برای تشکر از خانواده‌هایی که هدیه می‌دهند این شعر را می‌خوانند: «خونه گچی، پر همه چی» و می روند تا این‌که همه خانه‌ها را یکی به یک بگردند و در بزنند و عیدی بگیرند.
«گره‌گشو» به چه معناست؟
همان‌طور که پیداست «گره‌گشو» به معنی باز شدن گره است که کنایه از حل مشکل افراد است. می‌گویند که مردم مدینه بعد از تولد امام حسن مجتبی (ع) دسته دسته به در منزل امام علی می‌آمدند و با ابراز شادی از او طلب عیدانه می‌کردند و روایت است که امام حسن به‌عنوان کریم اهل بیت (ع) فردی بخشش‌گر بود که در خانه‌اش همیشه برای افراد نیازمند باز بود.
آیا گذر زمان تغییری بر چهره این آیین ایجاد کرده؟ این تغییر بیشتر در ظاهر مشهود است یا در ماهیت؟
بیشتر آیین‌های ما به فراموشی سپرده شده‌اند و متاسفانه آیین «گره گشو» هم از جمله آنهاست ولی با وجود همه اینها هنوز هستند انسان‌های دلسوز و علاقه‌مندی که برای زنده نگهداشتن آن تلاش می‌کنند. در استان بوشهر در شهرهای گناوه، دیّر و دیلم این آیین هنوز در بعضی نقاط به‌صورت نمادین برگزار میشود. در استان خوزستان نیز به همین صورت. شکل و فرم اجرای «گری‌گشو» در گذر زمان تغییر چندانی نکرده ولی تغییر شکل شهرها و سبک زندگی مردم و به‌خصوص رواج آپارتمان‌نشینی اجرای این آیین را سخت کرده است.
در گذشته در این آیین چه تنقلات و خوردنی‌هایی پخش می‌شد؟
خوردنی‌ها و تنقلات یکی از مهم‌ترین عناصر این جشن هستند. خوردنی‌هایی که مادران از هفته‌ها قبل برای درست کردن آنها وقت می‌گذاشتند. در گذشته گندم برشته، تخمه بوداده، شیرینی‌های محلی، کیک و کلوچه و نان محلی از جمله تنقلاتی بود که میان کودکان پخش می‌شد، این در حالی است که امروز بیشتر پذیرایی‌ها به شکل بسته‌بندی است که از بیرون تهیه میشود.
در این آیین چرا کودکان بخشی از برنامه هستند آیا فلسفه خاصی دارد؟
این آیین کاملا کودکانه است و توسط دختران و پسران نوجوان و خردسال انجام میشود؛ هرچند در سوی دیگر این بازی، بزرگ‌ترها وظیفه حمایتی را برعهده دارند و تدارکات اصلی آیین را که تهیه خوردنی‌ها و تقسیم آن است، برعهده می‌گیرند.
بزرگ‌ترین پیام «گره‌گشو» چیست؟
پیام «گره گشو» توسعه نشاط در جامعه است. این آیین به ما می‌گوید که برای حل مشکلت نباید در خانه بنشینی و منفعل عمل کنی، بلکه باید برخیزی و حرکت کنی، زیرا کسی که حرکت کرد؛ خدا گره از کارش می‌گشاید.
فکر می‌کنید احیا و زنده نگهداشتن آیین‌های سنتی مذهبی چقدر به انتقال این آیین‌ها به نسل آینده کمک می‌کند؟
آیین‌های ما برگرفته از تاریخ، تمدن و فرهنگ‌مان هستند. بیشتر این آیین‌ها نانوشته‌اند و باید سینه به سینه و با زنده نگهداشتن به نسل بعدی منتقل شوند. پس باید تلاش کنیم که آیین‌هایمان فراموش نشوند.
شما پیش از این در اثری به آیین‌های جنوب پرداخته‌اید از جمله آیین‌های ماه مبارک رمضان، به نظر شما تالیف چنین آثاری چه کمکی به بازشناسی آنها به نسل امروز می‌کند؟
بله من مجموعه‌ای پیش از این چاپ کرده‌ام که شامل معرفی و تحلیل بیش از 30 آیین با موضوعات مختلف است. ثبت آیین‌ها و مکتوب کردن تاریخ شفاهی یکی از روش‌های ماندگار و انتقال فرهنگ به نسل بعد است که باید مورد حمایت قرار بگیرد.
در پایان یادآوری میشود، بدون‌شک پاسداشت و اجرای آیین‌های سنتی و مذهبی کهن که روزی در جامعه ایرانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده، به غنای فرهنگ اصیل این سرزمین می‌افزاید و پیوند نسل امروز را با پیشینه فرهنگی این آب و خاک بیشتر و عمیق‌تر می‌کند؛ هرچند بخش اعظمی از این آیین‌ها به‌دلایلی به فراموشی سپرده شده‌اند اما می‌توان با اندکی همت و اراده آنها را به شکل نمادین زنده کرد تا از این رهگذر هیچ‌گاه از گذشته خود دور نشویم و داشته‌ها و میراث فرهنگی خود را به فراموشی نسپاریم.
