بامداد جنوب - الهام بهروزی:

بدون شک زمانی با تئاتری شکوفا روبه‌رو می‌شویم که بستر مناسب برای آشنایی جامعه تئاتری با آثار درجه یک نمایشی جهان و نقد و کند و کاو آن فراهم شده باشد. در غیر این‌ صورت نمی‌توان به پیشرفت تئاتر دل بست چراکه افکار و خلاقیت هنرمندان در حصار یک سری آثار خاص و تکرار شده محصور می‌ماند و از این‌رو، شانس کمتری را برای نوآوری و خلق آثار باکیفیت پیدا کرده و کم‌کم تولیدات آنها روی دور تکرار می‌افتد که بزرگ‌ترین پیامد آن می‌تواند مخاطب‌زدگی باشد. شاید یکی از اصلی‌ترین عامل‌های ترقی تئاتر بوشهر آشنایی هنرمندان تئاتر این خطه با متون درجه یک و باکیفیت خارجی و ایرانی است که بدون‌شک این مهم موجب پیدایش و خلق آثار غنی، مخاطب‌پسند و باکیفیتی از سوی آنها شده است که البته در کنار این موضوع، برگزاری جلسات نقد و بررسی نمایشنامه‌های فاخر جهانی نیز نقطه عطفی است در بصیرت‌افزایی و به‌روز شدن دانش تئاتری هنرمندان بوشهری. 

از این‌رو، خوشبختانه در دو یا سه سال اخیر جریان خوبی در حوزه نقد تئاتر بوشهر به راه افتاده و عموما در قالب آن، نمایشنامه‌های خارجی یا آثاری که در تئاتر شهر به روی صحنه می‌رود از سوی کارشناسان هم‌استانی یا کشوری مورد بررسی و کند و کاو قرار می‌گیرند، بدون شک این اتفاق می‌تواند در کیفیت آثار تولید شده و دانش و تجربه‌اندوزی کارگردان‌های هم‌استانی مفید واقع شود. در همین رابطه روز سه‌شنبه (13 آذرماه جاری) در حوزه هنری بوشهر، نشست نقد و بررسی «دکتر استواکمان» نوشته هنریک یوهان ایبسن و کارگردانی علی پویان از سری سلسله نشست‌های تخصصی تئاتر، نقد و بررسی تئاترهای ایران و جهان با حضور جواد متین عضو کانون ملی منتقدان تئاتر ایران و علاقه‌مندان به مبانی نظری و نقد تئاتر برگزار شد.

عضو کانون ملی منتقدان تئاتر ایران در این نشست پس از نمایش فیلم تئاتر «دکتر استوکمان (دشمن مردم)» گفت: دکتر استوکمان و ایبسن در یک تناظر در بستر جامعه در آستانه تحول اروپای قرن نوزدهمی متحول و شکوفا شده، متولد و متبلور می‌شوند. ایبسن پایه‌گذار هنر درام مدرن است. ایبسن از درام خوش ساخت(well made play) که مهم‌ترین پدیده قرن نوزدهمی به‌شمار می‌رفت و همچنین از ملودرام‌های دوران الیزابتی و درام‌های کلاسیک بهره ‌برد و با تغییراتی بنیادین مثل اروپای صنعتی موجب تغییر و تحول در دنیای تئاتر شد. تکنیک‌های درام ایبسن یکی این است که شخصی از راه می‌رسد و قرار است سرنوشت سایر شخصیت‌ها را تغییر دهد. نوشتن دیالوگ به زبان روزمره مردم یکی دیگر از رهاورد‌های ایبسن نسبت به تئاتر کلاسیک و یا ملودرام است، چون قبل از آن تئاتر به زبان شاعرانه بود و رومانتیسم مد بود ولی ایبسن تئاتر را بر اساس مسائل جاری زندگی مردم شکل داد. تبدیل خانه به محل وقوع رویدادهای نمایشنامه دگرگونی خیلی مهمی بود که ایبسن به وجود آورد. کارهای ایبسن برخلاف ملودرام‌های قرن نوزدهمی happy end نیستند و غم‌انگیزند. کار دیگری که ایبسن انجام می‌دهد اهمیت بخشیدن به وجود زن و صحبت از حقوق زن علاوه بر نقش محوری او در آثارش است.

جواد متین در ادامه با تاکید بر این‌که دکتر استوکمان در تئاتر دشمن مردم با حضور خود می‌خواهد نظم حاکم را بر هم بزند، افزود: وی با تلاش برای بیان حقیقت در تلاش است که هندسه نظم حاکم در اجتماع را برهم بزند. در نمایش دشمن مردم نظم حاکم روابطی است که فی‌مابین قدرت، ثروت و رکن چهارم دموکراسی یعنی رسانه است. جالب اینجاست که مطبوعات در اختیار صاحبان قدرت و سرمایه است. استوکمان در تلاش است این معادله را برهم زده و حقیقت را بیان کند ولی واقعیت چیز دیگری است در جامعه، واقعیت این است که جامعه بر اساس همین روابط استوار است و با بر هم زدن این نظم دچار فروپاشی خواهد شد. آب در این نمایش به مثابه خون در شریان‌های پیکر موجود زنده است. آبی که در شریان‌های حیاتی شهر در جریان است دچار آلودگی شده است و دکتر استوکمان در تلاش است این حقیقت را بیان کند. ایبسن از عنصر آب که نشانه پاکی و دانایی و حیات و آبادانی است در تلاش است بگوید یک جامعه چگونه کمر به فروپاشی خود بسته و علیرغم تلاش نخبه‌گان از بیماری خود پیشگیری نمی‌کند و خود را به خواب زده و در مقابل صاحبان سرمایه چون اخته‌گان سر افکنده است. میکروب‌های درون آب می‌تواند دروغ باشد و انواع فسادها باشد، جایی که قرار است خود را بشویند پاک شوند یعنی حمام‌های آب‌های معدنی آلوده به میکروب شده‌اند. حتی صنعت توریسم و محل درآمد مردم شهر که همین حمام‌های آب معدنی هستند دستخوش این آلودگی قرار گرفته است. با بیان این حقیقت تمام اقتصاد این جامعه از میان خواهد رفت. عملا دکتر استوکمان در تلاش است نظم حاکم را با بیان حقیقت بر هم بزند. 

وی با اشاره به این‌‌که نمایش «دکتر استوکمان» از دسته نمایشنامه‌هایی است که به‌واسطه ایجاد سوال در خصوص انسان و روابطش با جامعه پیرامونی و ارتباط با هم‌نوعانش به‌عنوان نمایشی که دارای تز اجتماعی است به موضوعات سیاسی و جامعه‌شناختی پرداخته و عملا به قول هگل دو امر خیر را در مقابل یکدیگر قرار می‌دهد، تصریح کرد: قرار دادن واقعیت و حقیقت در مقابل هم که از قضا مردم ذینفع هستند، در مقابل این دو پدیده موجب ایجاد سوال و پرسمان می‌شود که حق با چه کسی است. حق با شهردار است و یا حق با دکتر استوکمان است. نمایش «دکتر استوکان» در بازنویسی که به همت محمد ابراهیمیان صورت گرفته، کوتاه و توالی برخی رویداهایش کاهش یافته است. ظاهرا ابراهیمیان در تلاش بوده برای تماشاگر همیشه خسته و عجول ایرانی لقمه آماده‌تری بگیرد و یا این‌که سلیقه و یا بخورد خود را از این درام مدرن و مهم ایبسن بنویسد.

متین با تاکید بر این‌که نمایش «دکتر استوکان» به کارگردانی علی پویان در بستر مناسبی اما متناقضی برای اجرا تهیه و تولید شده است، گفت: شناخت مناسب از شرایط زیست‌بوم نویسنده و مطابقت با شرایط فعلی تولید اثر در دراماتورژی و طراحی از این نمایش یک کار اندیشمند ولی متناقض با تحلیل متن ابراهیمیان ساخته است. تولید نمایش با شیوه بیگانه‌سازی (فاصله‌گذاری برشت) تلاشی برای همراهی تماشاگران به‌عنوان مردم شهر و مشارکت حسی و ذهنی در رویدادهای نمایش است که مناسب به‌نظر می‌رسد اما تناقض در نشانگان باعث گیجی در مخاطب می‌شود. استفاده از بسته‌های روزنامه به‌عنوان صحنه‌افزارها و دو آواریوم که حمام‌های شهر هستند، در چپ و راست انتهای صحنه و شنیدن صدای آب در تمام طول نمایش بعنوان افکت ویژه، این نمایش را در فرم تبدیل به اثری انتزاعی کرده که تناقضی جدی در فرم و مکتب اجرائی به‌شمار می‌رود و در تقابل با محتوای واقع‌گرایانه اثر قرار می‌گیرد و در ترکیب این عناصر نیز نشانه معناشناختی یا قراردادی خاص نیست که ما را به معنایی فرامتنی ارجاع دهد.

عضو کانون ملی منتقدان تئاتر ایران در ادامه با بیان این‌که استفاده از رنگ سرد و مرده خاکستری و آبی و سیاه در طراحی لباس و طراحی صحنه این ادعا را دوچندان تائید کرده و به ظهور می‌رساند، خاطرنشان کرد: تاکید بر موتیف قدرت نیز یکی دیگر از صحنه‌های درخشانی بود که در این کار به آن به خوبی پرداخته شده بود. در نمایش «هدا گابلر» وحید رهبانی شاهد موتیف قدرت با له کردن سیب زیر پا از سوی کارآکتر کلانتر هستیم و در این نمایش با جابه‌جایی کلاه و عصا در دست دکتر استوکمان و شهردار ما شاهد این جابه‌جایی قدرت هستیم. جالب است که کلاه که محافظ سر و اندیشه است با عصا که به نشانه قدرت در حمله به شمار می‌رود ترکیب مناسبی از این نشانگان به‌وجود آورده است.

وی با اشاره به این‌که انتخاب بازیگر به‌عنوان یکی از عوامل مهم در آثار نمایشی به‌شمار می‌رود که ظاهرا در این اثر به آن جدی پرداخته نشده انتخاب ایوب آقاخانی به‌عنوان دکتر استوکان، همسرش و همچنین کوروش زارعی به‌عنوان ناخدا انتخاب‌های بسیار بد و سایر بازیگران انتخاب‌های متوسطی به‌شمار می‌روند، تصریح کرد: تنها عباس شادروان به‌عنوان شهردار انتخاب بجا و به‌قاعده‌ای است و شاید بتوان گفت مابه‌ازای بیرونی اثر را تداعی کرده و بازی با طمانینه، با اعتماد به نفس و روان وی موجب جذابیت این نمایش برای مخاطب شده است.

متین در پایان با بیان این‌که در بازنویسی و تولید نمایش «دشمن مردم» اثر ایبسن به همت ابراهیمیان در قامت نویسنده و علی پویان به‌عنوان کارگردان ظاهرا نوعی تفاخر و اعتماد به نفس مبتنی بر تحلیل و شناخت حاکم بوده که موجب شده از این اثر، اثری متوسط به‌وجود آورد، بیان کرد: حتی میزان صحنه‌ها هم در کارگردانی دم‌دستی و ملال‌آور طراحی شده که در دقایق 45 به بعد ایجاد خستگی در تماشاگر می‌کند. در کل آنچه در کار شاهد بودیم با اغماض امتیازی متوسط دریافت خواهد کرد اما در شرایط فعلی جامعه انتخاب این گونه آثار از سوی هنرمندان به عنوان طبقه الیت جامعه ضروری به نظر می‌رسد.