بامداد جنوب - الهام بهروزی:
یکی از چالشهایی که همواره عکاسان و فیلمسازان با آن دست به گریبان بوده، رعایت نکردن قانون کپیرایت از سوی دیگران بهویژه در فضای مجازی است. همانگونه که اطلاع دارید، کپیرایت حق قانونی بر مالکیت معنوی یک محصول است که میتواند شامل نوشته، آهنگ، فیلم، طراحی، عکاسی و دیگر کارها شود. بحث کپیرایت زمانی مطرح میشود که صاحب کار آن را ایجاد کرده و در اختیار دیگران قرار میدهد. از اینرو، میطلبد در هنگام استفاده از موارد بالا به صاحب یا خالق آن اشاره شود تا به حقوق مادی و معنوی مولف خدشهای وارد نشود که متاسفانه این مهم در ایران بهدلیل پارهای از عوامل به راحتی زیر پا گذاشته میشود که مهمترین عاملی که در این زمینه نقش ایفا میکند، بیدانشی افراد نسبت به حقوق بحق عکاسان، فیلمسازان، طراحان، شاعران و... است که ضرورت دارد با تالیف آثار مستند یا تولید برنامههای تلویزیونی و... با موضوع شرایط و قوانین کپیرایت، مردم را با این مبحث بیش از پیش آشنا کرد. افزون بر این، ضروری است که ایران به عضویت کنوانسیون «برن» درآید تا بدین طریق مسیر برای حمایت از حقوق بسیاری از هنرمندان هموار شود و دیگر شاهد این آشفتگی و بیقانونیها در جعل آثار عکاسان، فیلمسازان و ... نباشیم.
زهرا حاجب یکی از عکاسان هماستانی است که بهتازگی کتابی را با عنوان «عکاسی و سینما در حقوق ایران و بینالملل» منتشر کرده که بدون شک نکات آموزنده و ارزندهای را در این خصوص در خود جای داده است. این نویسنده دانشآموخته رشته حقوق عمومی (کارشناسی ارشد) از دانشگاه شیراز است. حاجب اینک مدرس و عضو انجمن علمی حقوق اساسی ایران در بوشهر، عضو فدراسیون جهانی هنر عکاسی (فیاپ) و انجمن عکاسان ایران و انجمن عکاسان نگاه است. وی چندین مقاله در زمینه حقوق عکاسی نگاشته و در کارنامه هنری خود افتخاراتی شامل سه اثر برگزیده در فستیوال دورهای برگا روسیه، سه اثر برگزیده در جشنواره بينالمللي زاويه باز هند، دو اثر برگزیده در جشنواره بینالمللی چاتانوگا امریکا، دو اثر برگزیده در جشنواره عكاسي بلژيک، دو اثر برگزیده در جشنواره کاپ بینالمللی آلمان DVF، سه اثر برگزیده در جشنواره بینالمللی عکسC.P.N.O چین، چهار اثر برگزیده در نهمین مسابقه تراپیکال ایمیج PSA امریکا، هشت اثر برگزیده در جشنواره بینالمللی عکس كودك صربستان، نه اثر برگزیده در جشنواره بینالمللی عکس حیوانات صربستان، سه اثر برگزیده در جشنوارههای پروتیکال ایمیج EID PSA- امریکا، یک اثر برگزیده در هفتمین فستیوال جهانی عكس de limours فرانسه و... و همچنین کسب رتبههای برتر رویدادهای داخلی نظیر نخستين جشنواره عكس «معراج»، جشنواره عكس استانی «ارمغان خدمت»، جشنواره عكاسي «مرواريد خليج فارس»، مسابقه عكاسي در جشنواره ملی هنرهايتجسمي و... را ثبت کرده است. با این هنرمند و نویسنده خوشذوق و اهل دانش گفتوگویی را صورت دادیم که شما را به خواندن آن در ادامه دعوت میکنم.
نخست برای ما بگویید چطور شد که به فکر نگارش کتاب «عکاسی و سینما در حقوق ایران و بینالملل» افتادید؟
توجه به این که یک کتاب با چه هدفی نوشته میشود، مهم است، واقعیت این است که در جامعه ما یک سیستم درست و یکپارچهای برای حقوق عکاسان و اصحاب رسانه تعریف نشده. با توجه به اهمیت عکاسی و سینما در دنیا و ارتباطی که مردم دنیا با تصویر برقرار میکنند، آشنایی با این دانش، مستلزم آگاهی به حقوق و تکالیف آن است که این یک ضرورت محسوب میشود. از اینرو، با توجه به اینکه در حوزه هنر بهخصوص عکاسی و سینما که خود از عوامل موثر رسانهای و از پرجاذبهترین هنرهای این عصر بهشمار میروند، رعایت حقوق آنها از اهمیت ویژهای برخوردار است که البته با توجه به کمبود منابع حقوقی و محدودیتهای مربوط به این حوزه و دغدغههایی که عکاسان و اصحاب رسانه نسبت به حقوق حقه خود با آن دست به گریبان هستند، بهخصوص در ایران و جریان های دائمی و روزانه و آسیبهای مادی و معنوی که اتفاق میافتد، لزوم تهیه و تدوین چنین مجموعهای، این موضوع را برجسته می کرد. چنانچه اهمیت و ضرورت این موضوع و علاقه به این حوزه، هم باعث شد که در مسیر آگاهی و گسترش این دانش، به تدوین و تالیف چنین مجموعه با عنوان «عکاسی و سینما در حقوق ایران و بینالملل» بپردازم.
این اثر حجیم است و حجیم بودن آن بیانگر این است که در دل خود مطالب بیشماری را جای داده است، کمی در خصوص فصلها و محتوای اثر توضیح دهید؟
البته واقعا قصدم نوشتن یک کار حجیم نبود اما خوب نگارش آن طولانی شد و در طول این پروسه ایدههای زیادی به کارم اضافه شد. بهطوری که چارچوب کار در نتیجه بازنویسیهای مکرر و سختگیرانهام تغییرات زیادی پیدا کرد که شاید اگر طرح اولیه را بخوانید شباهت چندانی با اثر فعلی پیدا نکنید. این شد که در انتهای نگارش کتاب، به این حجم از کتاب رسیدم. چنانچه در این کتاب سعیام بر آن بوده که به شناسایی جایگاه حقوقی و ارتباطات حقوقی بین دولت و هنرمندان، چه در ایران و چه با سایر کشورها باشد. این کتاب در شش فصل تالیف شده، فصل اول را به شرح کلیات و مفاهیم حقوقی و آثار تصویری پرداخته شده و بعد از آن وارد هر یک از فصول عکاسی و سینما میشویم که خود شامل مباحثی چون مفاهیم، مبانی، تاریخچه، آزادیهای فردی، حقوق و تکالیف، حمایتها، حدود و وضع ضمانت اجراهای حقوقی، مجازات و ممنوعیتها، محدوده دخالت دولت در عرصه سینما و عکاسی، جایگاه چنین آثاری در نظام حقوقی ایران، مرز اخلاق و عرف در این حوزهها و ... بیان شده، بعد از آن با جزئیاتی دقیقتر وارد فصلهای چهارم و پنجم که به حمایت از آثار تصویری در حقوق ایران و بینالملل اشاره شده که در خصوص فرایند الحاق ایران به کنوانسیون برن و همسویی ایران با مقررات بینالمللی و چگونگی حمایت و وضع قوانین و مقررات جامع حقوقی از چنین آثاری در مقررات بینالمللی و حقوق ایران پرداخته است. در فصل پایانی هم، به قوانین حاکم بر حقوق و تکالیف دستگاههای دولتی نسبت به چنین آثاری که در ارتباط با موضوعات حقوقی، بررسی تطبیقی حقوق پدیدآورندگان، تحلیل و نقد قوانین هنرمندان، وضع ضمانت اجراهای برای مقابله با ناقضان حقوق هنرمندان و جلوگیری از کپیرایت و حقوق مرتبط با آن اختصاص داده شده است و در آخر با ضمائم هم به کلیه قوانین و مقررات پرکاربرد، لوایح و آییننامههای مرتبط با قوانین حاکم بر آثار تصویری سینما و عکاسی در ایران به پایان میرسد.
فکر میکنید تالیف چنین آثاری با بار علمی و پژوهشی چقدر نیاز جامعه هنری امروز است؟ آیا این اثر قابلیت این را دارد که در مراکز آموزشی مورد استفاده قرار بگیرد؟
خوب چنین مجموعهای را شاید بتوان در جای خود با ظرفیتی منحصربهفرد و قابل استفاده در مراکز علمی و دانشگاهی استفاده کرد، البته اگر از نگاه علمی به موضوع نگاه کنیم. چنانچه فکر نمیکنم در دانشگاهها کتابی با چنین محوریتی وجود داشته باشد ولی پیشنهاد من این است که اگر در دانشگاهها چنین موردی در حوزههای خود، نهادینه شوند، باعث ترغیب هنرمندان به سمتگیری قانونی و قانونمداری در زمینه دفاع از حقوق حقه خود میشود و با حفظ و حراست از حیثیت و جایگاه هنری خود در برخورد با ناقضان حقوق هنرمندان حرکت کنند و با آگاهی و بهروزرسانی عکاسان و فیلمسازان در ارتباط با چنین موضوعات حقوقی با قوانین حاکم بر آثار تصویری سینما و عکاسی در ایران پرداخت که صد البته پیشنیاز آن قانونمداری و عمل به آن است و تنها با اجرای صحیح قانون میتوان به چنین حمایتی رسید. همین امر باعث پاسداشت حرمت هنر و هنرمند در دعاوی حقوقی و محاکم قضائی با تکیه بر جهتگیری قانونی هنرمندان و آشنایی بیشتر قانونگذاران، حقوقدانان و قضات با عرصه هنر و تحکم ضمانت اجرائی برای مقابله با ناقضان حقوق هنرمندان میشود. بنابراین باید فضایی باز شود که در آن جا بتوان میدانداری کرد. این فضا بایستی در حوزههای آموزشی و دانشگاهی ایجاد شود که بتوان با یک دید کارگروه مفهم و متخصص به این حوزه پرداخته شود.
این دو هنر تا چه اندازه بهدلیل رعایت نشدن حقوقشان در کشور آسیب دیدهاند؟
اگر بخواهم علت اصلی این سوال شما را مورد بررسی قرار دهم، باید متغیرهای زیادی را در نظر بگیریم اما مهمترین آن، در درجه اول رعایت نکردن قوانین کپیرایت است که در جای خودش بحث زیادی دارد و در درجه دوم بیتوجهی به فضای مجازی بهخصوص در حوزه توزیع آثار عکاسی و سینمایی در بازار تصویر است. متاسفانه حقوق هنرمندان در ایران آشفته و اسفناک است که نمیتوان هیچگونه تِز قاطعانهای برای موفق شدن آن ارائه داد، در کشور ما هر از گاهی یکسری جریانهایی مد میشود که همه سعی میکنند در همان راستا قدم بردارند. برای مثال خانم خلیلیفرد، نویسنده حوزه سینما چنین بیان میکند: «در سینما، کارگردان خلاق، فیلمی میسازد که موفق به جایزه اسکار میشود، سال بعد نصف بیشتر تولیدات سینمایی ایران میشوند فیلمهای شبیه به آن فیلم». این به خودی خودش بد نیست اما نباید از یاد ببریم که هر یک از فیلمسازان آن جریان مولفههای مجزایی را در کارهای خود ایجاد کردند، به همین خاطر آن جریان به یک جریان بزرگ تبدیل شد و توانست طیف گستردهای از علاقهمندان خودش را جذب کند که کلید اصلی موفقیتش «خلاقیت» و «نقش مولف» بود.
عمدتا چه چالشهایی پیش روی عکاسان و فیلمسازان است، در این خصوص چه راهکارهایی پیشنهاد شده است؟
یکی از مهمترین چالشهای قانونی که پیشروی عکاسان و فیلمسازان ماست، این است که ایران عضو کنوانسیون «برن» نیست، همین باعث میشود آثار عکاسی و سینمایی ایرانی در کشورهای دیگر مورد حمایت قرار نگیرد؛ این درحالی که با عضویت در کنوانسیون برن، کشورهای عضو موظف هستند، از آثار اتباع و مقیمان کلیه کشورهای عضو حمایت کنند و از طرفی اگر اثر در یکی از کشورهای عضو منتشر شود، در سایر کشورهای عضو نیز از حمایت برخوردار است. از سوی دیگر، همین امر باعث فراهم شدن زمینهای برای گسترش تعاملات بین دو کشور میشود و در این میان، آثار ماندگار و عظیمتری خلق میشود؛ چنانچه سرمایهگذاران خارجی هم، بدون دغدغه تضییع حقوق خود، به بازار فیلم و عکس ایران وارد میشوند و داوطلبانه آمادگی پیدا میکنند که در زمینههای مختلف علمی و فرهنگی سرمایهگذاری کنند. در چنین شرایطی، لازم است راهبردهای دقیقتری برای حمایت از آثار تصویری، ورای مرزهای داخلی اندیشیده شود تا با بررسی نظامهای حقوقی و معاهدات بینالمللی، راهکارهای حقوقی برای حمایت از آثار و تولیدات تصویری را در سطح ملی و بینالمللی قرار دهد. بنابراين، برای تحقق حمايت در ورای مرزها، بايد به راهحلهايی تمسک کرد که لزوما جنبه داخلی ندارند. برای مثال، بايد بررسی کرد که عضويت در عهدنامههای بينالمللی چه تاثيری در حمايت از آثار تصويری دارد. اين امر مهم است که چگونه میتوان از تولیدکنندگان آثار تصویری، چه در عرصه ملی و چه در عرصه بينالمللی حمايت کرد. اين حمايت لازم و ارزشمند است؛ در واقع، بايد روشن شود که برای حمايت از آثار تصويری در سطح بينالمللی، به لحاظ نظری چه مشکلاتی در سطح داخلی پيشروی ماست و چگونه میتوان به نحوی سياستگذاری کرد که ضمن حفظ منافع پدیدآورندگان آثار تصويری در کشورمان در حد امکان و آنچه درصدد تبليغ و انتقال آن به ساير کشورها هستیم، به نحو مناسب منتقل کنیم.
اهدافی که بر اساس آن کتاب را جمعآوری کردید، کدام بود؟
در این کتاب سعیام بر آن بوده که به ابعاد مختلف حقوق آثار تصویری در ایران و نقش دولت و دیگر نظامهای حقوقی بر آثار سینمایی و عکاسی مورد بررسی قرار گیرد و با حفظ اخلاق حرفهای در عرصه عکاسی و سینما و پرهیز از گرایشهای حاشیهای و جلوگیری از خلط مسائل علمی و حقوقی با مباحث سیاسی، تعیین گستره حقوقی پدیدآورندگان هنر عکاسی و سینما، رعایت حقوق هنری آنان (کپیرایت) و جلوگیری از تکثیر غیر مجاز آثار این هنرمندان، اقدامات قانونگذاران ایران برای حمایت از حق هنرمند و مبارزه با تکثیر غیرمجاز از آثار آنان، بررسی تطبیقی حقوق پدیدآورندگان و تحلیل و نقد قوانین حقوق هنرمندان و حقوق مرتبط با آن، تبیین حدود عملکرد هنرمندان در حوزه عکاسی و سینما و تنظیم میزان دخالت دولت در این عرصه، باعث شد تا راهکارهای حقوقی در زمینه حمایت از آثار و تولیدات تصویری، از جمله آثار سینمایی و عکاسی را در سطح ملی و بینالمللی، فراروی مسوولانمان قرار دهیم. به همین دلیل، به بررسی قوانین مدون موجود در این زمینه و سایر قوانین عرفی و معاهدات بینالمللی در این حوزه، پرداختم.
چه قوانینی برای حمایت از عکاسان و تولید کنندگان آثار سینمایی از سوی قانونگذاران تدوین شده است؟
در این حوزه، قانونگذاران در لابهلای قوانین، تلاش داشتند که حق تکثیر، اجرا و توزیع، آثار هنرمندان و پدیدآورندگان را تحت حمایت خود قرار دهند و حقوق مرتبط با مالکیت ادبی و هنری تولیدکنندگان را تدوین کنند. این حقوق شامل حقوق مادی و معنوی هنرمندان عکاس و تولیدکنندگان آثار سینمایی که مشمول برخورداری از قوانینی چون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان بود. قانونگذار با تصویب و تدوین قوانین دیگری هم در این زمینه، به حمایت از حقوق کپیرایت پرداخته و در این خصوص ضمانت اجراهای حقوقی و کیفری در نظر گرفته. بهواسطه همین قوانین موجود است که هرکس در بستر مبادلات الکترونیکی، تکثیر، اجرا و توزیع مواردی که در قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان و همچنین قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی و تصویری و قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای، به نقض حقوق چنین افرادی مبادرت کند، مشمول مجازات مطروحه در قوانین مذکور خواهد بود. بنابراین، برای دارنده اثر، حقوقی د رنظر گرفته شده و قانونگذاران در ایران، با وضع قوانینی در این زمینه، از طرق مختلف از جمله وضع جرائم نقدی، اعمال مجازاتها، مقرر کردن حبس و همچنین جبران خسارت و ... به حمایت از این حقوق پرداختند.
چرا دو هنر عکاسی و سینما را برای تالیف این اثر انتخاب کردید؟
با در نظرگرفتن علاقه مردم دنیا نسبت به آگاهی از فرهنگها و آداب و رسوم و حوادث روزمره و با توجه به اینکه ماهيت محصولات و تولیدات آثار تصویری چون سینما و عکس بهگونهای است که قابليت پخش و نشر آنها در سراسر دنیا وجود دارد، میتواند عامل موثری در تعامل فرهنگها محسوب شود، چنانچه این دو هنر، نقش بسیار مهمی در ایجاد فرهنگ، تغییر فرهنگ و فرهنگپذیری افراد یک جامعه دارند و ارتباطی که مردم دنیا میتوانند با تصویر برقرارکنند، وسیله تعیینکننده و تاثیرگذاری باشد، بهطوری که میتواند تاثیرات بسزایی را روی افراد جامعه به شیوههای متفاوتی برجای بگذارد. بنابراین دو هنر سینما و عکاسی از اثرگذارترین ابزار فرهنگی در روزگار کنونی ماست؛ در واقع راهی کوتاه برای مردمیکردن فرهنگ و دستیابی به دموکراسی فرهنگی است. هیچ هنری به استثنای این دو هنر، نتوانسته از لحاظ محبوبیت، فراگیری و نیروی تاثیر بر عواطف و افکار مخاطب، با سینما و عکس رقابت کند. به همین خاطر ضرورت و اهمیت این دو هنر را در زمینه تدوین چنین مجموعهای لازم دانستم.
چه مدت زمان گذاشتید تا این اثر را گردآوری کردید؟
خوب برای نوشتن هر کتابی، زمان و تخصص میتواند دو مورد تاثیرگذار در تدوین یک کتاب محسوب شود که البته این کتاب، از این امر مستثنی نبود. نگارش این کتاب را همزمان با تولد دخترم شروع کردم که نزدیک به سه سال طول کشید. با توجه به مشکلات متعدد در این مسیر و محدودیت منابع حقوقی در این زمینه و اینکه سعی در کم کردن واژگان تخصصی و تحلیل حقوقی مباحث و توضیح کامل مواد قانونی را داشتم، تهیه و تدوین چنین مجموعهای وسیع، کار را کمی سختتر میکرد. با این حال، قبل از نگارش کتاب، مقالاتی در این زمینه کار کرده بودم و با توجه به اینکه پایاننامه من در زمینه حقوق عکاسی در ایران بود، همین تجربه، باعث شد اولین کتابم با موضوع عکاسی و سینما در حقوق ایران و بینالملل به رشته تحریر درآید.
مشکلاتی که در زمینه نشر با آن روبهرو شدید، کدام بود؟
فکر میکنم برای هر مولفی، همواره مشکلات مختلفی در زمینه چاپ کتاب وجود داشته باشد اما سابق بر آن، مسائل مالي تنها دغدغه هر مولفی براي چاپ یک اثر است که من هم از این قاعده مستثنی نبودم.
سخن پایانی؟
امیدوارم که این کتاب بتواند مفید و سازنده باشد و به سهم خود، نقطه عطفی در جهت سوق دادن هر چه بیشتر حقوق هنرمندان به این امر باشد و بتواند بخشی از خلأ موجود در تالیف متون مرجع حقوقی هنرمندان را پر کند. و اینکه مکتوب کردن چنین موضوعاتی ادامهدار باشد تا بتوانیم جایگاه حقوقی هنرمندان خود را بیش از پیش تعالی بخشیم.