الهام بهروزی:
آیین‌ها جزئی از زندگی است که برخاسته
از باورها، اقلیم، رسوم، زندگی و نگرش بشر است و بهترین ابزار برای انتقال ویژگی‌های
فرهنگی و اجتماعی به آیندگان است. بارها اشاره شده که بوشهر مهد آیین‌های منحصربه‌فرد
و دیرینه است و در سینه خود رسومی را جای داده که واکاوی هر کدام، رسیدن به کنش‌ها
و ساختارمندی باورها و زندگی اهالی این خطه را در پی دارد.
بدون شک استواری و ماندگاری فرهنگ بومی
امروز مدیون و وامدار آیین‌هایی است که با عجین شدن با هنر نمایش خود را به رخ می‌کشند.
در واقع، هنر نمایش آنها را هم از منظر ماهوی و هم از نظر زیبا‌شناختی برای نسل
امروز به تصویر می‌کشند. بدیهی است آیین‌ها دریچه‌ای از گذشته به حال است که حیات
فرهنگی ملت‌ها را به نمایش می‌گذارند یا به عبارتی، همچون تکه‌های پازلی هستند که
با چینش خود بینش جامعی از نگرش و اندیشه مردمان مناطق مختلف را ترسیم می‌کنند.
البته حضور آیین‌ها در زندگی‌های
امروزی نسبت به گذشته کم‌فروغ شده است. اغلب این آیین‌ها دستخوش تغییراتی در ظاهر
خود شده‌اند که این تغییر تحفه زندگی مدرن است. در این میان، اما کنشگران فرهنگی
که به اهمیت جایگاه آیین‌ها پی برده‌اند، درصدد برآمده‌اند تا با کندوکاو و پژوهش‌های
عمدتا میدانی و در گفت‌وگو با قدما بخش اعظم آیین‌های شاخص منطقه را در آثاری
مکتوب گردآوری و به نسل جوان منتقل کنند تا از این رهگذر آنها را حتی به شکل
نمادین از خطر فراموشی مصون نگه دارند.
آیین «گره گشو» در کتاب «بوشهر سرزمین
آیین و مراسم»
یکی از پژوهگشرانی که در حوزه آیین‌ها
در بوشهر قلم می‌زند، محمد مظفری، نویسنده و پژوهشگر گناوه‌ای است که در این رابطه
آثاری چند از جمله کتاب «بوشهر سرزمین آیین و مراسم» را به همت نشر دریانورد سال
94 راهی بازار نشر کرده است. وی در این اثر به بسیاری از آیین‌ها به‌ویژه آیین‌های
نمایشی پرداخته است. یکی از آیین‌های که به شکل مبسوطی به آن اشاره کرده، آیین
«گرگشو» است که در مناطق شمالی و جنوبی استان هر ساله همزمان با پانزدهم ماه مبارک
رمضان به‌مناسبت میلاد باسعادت امام حسن مجتبی اجرا میشود. این آیین به‌واسطه
حضور کودکان از لطف خاصی برخوردار است و ماهیتی شاد و لطیف دارد.
محمد مظفری در کتاب «بوشهر سرزمین آیین
و مراسم» این آیین نمایشی را این‌گونه معرفی کرده است: «گره‌گشو از آیین‌های قدیمی
و باسابقه در استان بوشهر است که در ماه مبارک رمضان و به‌مناسبت ولادت امام حسن
مجتبی (ع) برگزار میشود. این آیین ویژه کودکان، نوجوانان و جوانان است و البته
گاه بزرگسالان نیز در آن شرکت می‌کنند مخصوصا پسران و به هنگام شب به اجرا در می‌آید.»
رئیس هیات مدیره انجمن هنرهای نمایشی
استان بوشهر در ادامه آورده است: « در شب 15 ماه مبارک رمضان که مصادف با ولادت
کریم اهل بیت حضرت امام حسن مجتبی (ع)، نوجوانان و جوانان پسر با در دست داشتن
کیسه‌هایی که از شب‌های قبل آن را آماده کرده‌اند در محلی که از قبل با دیگر بچه‌ها
قرار گذاشته‌اند،جمع می‌شوند. ابتدا یکی یا دو تا از بچه‌ها با در دست داشتن کیسه‌های
خود شروع به خواندن آواز گره گشو می‌کنند تا دیگر بچه‌ها مطلع شده و جمع شوند، سپس
به اتفاق هم راه افتاد و با خواندن اشعاری یک به یک به در منازل رفته و از آنها به
مبارکی این شب عزیز تقاضای شیرینی و تنقلات می‌کنند. خانواده‌ها معمولا چیزهایی را
که از قبل برای هدیه به بچه‌ها آماده کرده‌اند، به‌محض رسیدن آنها و شنیدن
صدایشانن به آنها می‌دهند و اگر احیانا کسی چیزی آماده نکرده باشد، باعث ناراحتی
بچه‌ها میشود. این مراسم تا پاسی از شب و دوره کردن تمام خانه‌های محل ادامه
دارد.»
مظفری همچنین درباره موسیقی و شعر این
آیین نوشته است: «در اجرای این آیین کمتر از دیالوگ استفاده میشود و گروه اجرایی
با خواندن اشعاری موزون و آهنگین کوچه پس‌کوچه‌های هر محله را طی کرده و آیین را
اجرا می‌کنند. بچه‌ها کیسه‌هایشان را در دست گرفته و به‌صورت هماهنگ این اشعار را
می‌خوانند: «گره گشو/ سرت بشور چی آرد جو» و در بعضی مناطق این‌گونه می‌خوانند:
«هی گره گشو/ گره گشو» وقتی اهالی هر خانه به بچه‌ها شیرینی و تنقلات می‌دهند.
آنها برای تشکر این اشعار را می‌خوانند: «خونه گچی/ پر همه چی» و اگر خانه‌ای برای
بچه‌ها از قبل چیزی آماده نکرده بود و در را برایشان باز نکرد، این اشعار را می‌خوانند:
«خونه شلی/ هیچ توش نبی» یا «خونه گدا/ هیچش ندا» و آندر پشت در خانه آن فرد شعر
می‌خوانند تا اینکه یا مجبور به دادن هدیه به آنها شود یا برای متفرق کردن آنها
دست به کارهایی مثل پاشیدن آب و... بزند!»
اجرای آیین «گرگیشو» در دیّر و جنوب
استان
رسول محمودی نیز در خصوص اجرای این
آیین در جنوب استان به‌ویژه بندر دیّر به بامداد جنوب گفت: شب پانزدهم ماه رمضان
برای بچه‌های جنوب استان بوشهر از جمله بندر ديّر با یک خاطره همراه است و در این
شب مراسم «گرگشو» برگزار می‌کنند.
قدیمی‌های بندر معتقدند: بخششی که در این شب صورت می‌گیرد، باعث
افزایش رزق و روزی مردم میشود.
خانواده از چند شب قبل برای بچه‌ها کیسه‌هایی آماده می‌کنند که به
کیسه «گرگیشویی» معروف هستند. این کیسه‌ها غالبا پارچه‌ای هستند و به نیم متر هم
نمی‌رسند، اما بعضی خانواده هم با زرنگی یا تنبلی‌شان گونی یا کیسه پلاستیکی دست
بچه‌هایشان می‌دهند! شب پانزدهم بعد از افطاری سر و صدای بچه‌ها، کوچه‌های شهر را
در بر می‌گیرد. آنها شادی‌کنان می دوند و در خانه‌ها را میکوبند و فریاد می‌زنند
«گرگیشو گرگیشو ... سی فردشو دکله بشو» خانواده‌های دیّری هم که به این رسم دیرین
آگاهی دارند از قبل وسایل این رسم را آماده کرده‌اند. آنها معمولا ذرت را بو می‌دهند
و در قابلمه‌ای بزرگ با تخمه و آجیل پر و آنها را با هم قاطی می‌کنند. بعضی هم
شیرینی و شکلات آماده را در سینی می‌ریزند. خیلی‌ها که فرصت چنین کارهایی نداشته‌اند
کیسه آماده پفک، بیسکویت یا کاکائو و ژله را در آخرین لحظه از سوپرمارکتی‌ها می‌گیرند.
برخي از خانواده‌ها هم که امسال صاحب اولین فرزند خود شده‌اند، به
شكل پرشورتري با جشن كودكان همراه ميشوند و محتویات پذیرایی و چند قلم خوراكي مثل
کشمش، نخود، نقل، نبات، پسته، بادام و انجير را در كيسه‌هاي كوچكي ريخته و براي
پذيرايي از كودكان آماده ميشوند.
بعضی از خانواده‌ها هم که حوصله خانه ماندن ندارند و همرا کودکان‌شان
در خیابان پرسه می‌زنند، با خود شکلات و شیرینی می‌برند و وسیله نقلیه‌شان را محل
توزیع قرار می‌دهند.
این کارگردان نمایش در ادامه با بیان
اینکه وقتی بچه‌ها در خانه‌ها را میکوبند و فریاد «گرگیشو گرگیشو» سر می‌دهند،
درها آغوش خود را برای آنها باز می‌کنند و از كودكان پذیرایی میشود، افزود: سپس
كودكان به‌صورت دسته‌ای در گوشه‌ای در انتظار آخرین نفر می‌مانند تا با هم برای
سپاس شعار دهند: «خونه گچی، پر همه چی» اما بدا به حال خانه‌ای که در آن شب فراموش
کرده باشد مراسم «گرگیشو» را برگزار کند یا در خرید مایحتاج این رسم سهل‌انگاری
کرده باشد، چون با شعار «خونه گدا، هیچیش ندا» يا شعارهاي مشابه بمباران صوتی میشود!
بچه‌ها شادی‌کنان چه دست خالی چه دست پر، خانه به خانه و کوچه به کوچه می‌دوند تا
سهم گرگیشو خود را بستانند.
این مراسم تا ساعتي نزديك به نيمه‌شب پانزدهم ماه رمضان ادامه دارد.
به‌هر حال بچه‌ها وقتی به خانه خود باز می‌گردند، سفره‌ای را پهن و خوراکی‌ها را
جدا و اغلب بین اعضای خانواده تقسیم می‌کنند. آنها «گرگیشو »خود را برای بقیه
روزها نگه می‌دارند و با آنها تا مدت‌ها پز می‌دهند.
محمودی در پایان در خصوص مراسم مشابه
آیین «گرگیشو» گفت: اینكه مراسم گرگیشو (گره گشا) از کجا آمده و چه هدفی
دارد و چرا ماندگار شده، سوالی است که خیلی‌ها پاسخش را دقیق نمی‌دانند و هرگز هم
علتش را نپرسیده‌اند. شاید هم دلیل خاصی نداشته باشد؛ اما تکرار هر ساله آن لذتی
است که از آن به‌دست می‌آید.
حمید کارگر وبلاگ‌نویس مشهدی از این رسم در وبلاگش (رسانه ایرانی)
به‌عنوان یک ارتباط سنتی این چنین می‌نویسد: «امشب، شب نیمه است که ما مهمانیم/ بر
ما حرجی نیست که ما طفلانیم/ بشقاب پر از کلوچه و حلوا کن/ بردار و بیار به دامن
ماها کن» یکی از اهل محل که صدایی خوش‌تر از دیگران دارد، میدان‌دار میشود و این
ابیات را بر در هر خانه‌ای می‌خواند و بچه‌هایی که گردش را گرفته‌اند با نوای «هوم
بابا، هوم بابا» همراهی اش می‌کنند. صاحبخانه هم هدیه‌ای که گاه پول است و گاه
خوراکی‌هایی مانند زردآلو، گردو، خرما و کلوچه، نثار قدم این مهمانان ناخوانده می‌کند.
این آیینی
است که در گوشه و کنار ایران با اندک تفاوت‌هایی در مناسبت‌های گوناگون رخ نموده
است. گاه به نام «قاشق‌زنی» یا «ملاقه‌زنی» و گاه با شیوه‌ای که گفته شد با نام «هوم
بابایی» که در ماه رمضان در کاشان مرسوم بوده است.
این آیین نیکوی کهن، اهل محل را گرد هم جمع می‌کرد، بهانه‌ای برای
با هم بودن بود، مناسبتی را یادآور می‌شد و آنچه به‌عنوان هدیه فراهم می‌آمد، اگر
خوردنی بود موجب دلشادی کودکان و اگر پول بود، مایه خرسندی نیازمندان و یا کمک
خرجی برای بناهای عام‌المنفعه محله چون مسجد و آب انبار می‌شد.
نمونه این
رسم ممکن است در دیگر کشورها یا شهرهای ایران نیز برگزار شود و نام‌های متفاوتی
داشته باشد. درست مثل رسم هالووین كه یکی از جشن‌های سنتی مغرب‌زمین است که مراسم
آن در شب 31 اکتبر برگزار میشود. آن شب معمولا کودکان لباس های عجیب و غیرمرسوم
می‌پوشند و برای جمع‌آوری نبات و آجیل به در خانه دیگران می‌روند.
در پایان یادآوری میشود، این آیین
امسال نیز در استان بوشهر در شهرهای دیّر و گناوه و... اجرا میشود که در گناوه
این آیین به همت موسسه «نیمدری سبز» به همراه جشنواره غذایی رمضان، اجرای موسیقی،
نمایش طنز، مداحی، چاوشی‌خوانی و مناجات‌خوانی دوشنبه هفته جاری ساعت 21:30 در
پارک خور برگزار میشود.
پربازدید ها