داود علیزاده:

هر سال با توجه به فرا رسیدن ایام امتحانات، برخی دانشجویان و دانش‌آموزان به بهانه دست یافتن به تمرکز، یادگیری راحت‌تر، ایجاد زمان بیشتر بیداری برای درس خواندن به مصرف برخی از دارو‌ها روی می‌آورند؛ دارو‌هایی که گاه بدون اطلاع از عوارض و نحوه مصرف آن‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد. ازجمله داروهایی که در این ایام مورداستفاده دانش‌آموزان و دانشجویان است می‌توان از قرص‌های «ریتالین» و «ترامادول» نام برد. این دو قرص چندین سال است که فروش بدون نسخه آن ممنوع شده است؛ اما همچنان به طریق مختلف قابل تهیه است؛ چراکه نیازمندان واقعی این دارو وجود دارند و عرضه نشدن آن می‌تواند آن‌ها را دچار مشکل کند. از طرف دیگر، بازار آزاد داروی قاچاق، خرید از طریق رابطه و تقلب در نسخه پزشکی راه‌هایی است که این مواد را به دست مصرف‌کننده غیرواقعی می‌رساند.

تا پیش ‌از این مصرف مواد مخدر به‌دلیل طریق مصرف قبیح، طرز تهیه از مکان‌های نامتعارف و نامطمئن برای دانش‌آموزان و دانشجویان می‌توانست دلیل بازدارنده‌ای باشد؛ اما در دهه‌های گذشته به‌خصوص در سال‌های اخیر، مصرف قرص و داروهای مختلف جایگزین روش‌های پیش شده است. امکان تهیه از مراکز درمانی، مصرف شیک و ساده بدون علائم ظاهری مصرف همچون بو... این ذهنیت را در این قشر ایجاد کرده است که از این روش به ظاهر بی‌خطر برای به تمرکز، یادگیری راحت‌تر، ایجاد زمان بیشتر بیداری برای درس خواندن بهره بگیرند.

هر چقدر تنور امتحانات دانشگاه‌ها و مدارس داغ‌تر می‌شود، مصرف «ریتالین» که به قرص «شب امتحان» معروف است، افزایش پیدا می‌کند؛ هرچند بار‌ها عوارض این قرص باز سوی مسوولان وزارت بهداشت و کارشناسان گوشزد شده است؛ اما همچنان سوءمصرف آن ادامه دارد. به گزارش میزان، پیش‌تر ایرج حریرچی معاون کل وزارت بهداشت، اعلام کرده بود که گزارش‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد، فروش این دارو در زمان برگزاری امتحانات تا ۵۰ درصد افزایش می‌یابد.

مهدی خواجوی متخصص مغز و اعصاب در خصوص عوارض قرص ریتالین توضیح می‌دهد: «ریتالین ترکیبی آمفتامینی است که محرک مغز بوده و باعث افزایش تمرکز می‌شود. این دارو برای درمان کودکان و نوجوانان با بیش‌فعالی و کاهش تمرکز ADHD به‌کار می‌رود و آن‌ها را آرام می‌کند.»

این متخصص مغز و اعصاب همچنین می‌گوید: «افراد با این بیماری هرگز نسبت به اثرات این دارو مقاوم نمی‌شوند، اما افراد معمولی که این اختلال را ندارند به‌تدریج نسبت به اثر آن مقاوم شده و اگر در ماه اول مصرف مثلا با یک قرص تمرکزشان زیاد می‌شد به‌تدریج باید تعداد بیشتری قرص را برای به‌دقت آوردن اثری که در روز اول از آن به دست آوردند، مصرف کنند.»

وی با بیان اینکه کمترین عارضه مصرف زیاد این قرص تشنج است، ادامه می‌دهد: «ریتالین ذخایر سروتونین و نوراپی نفرین مغز را به‌طور زیادی آزاد می‌کند؛ با مصرف این ذخایر حیاتی مغز، بعد از گذشت چند ماه فرد افسردگی بسیار شدیدی را تجربه کرده که نسبت به همه دارو‌های ضدافسردگی مقاوم است و فرد روز‌های سیاهی را تجربه نماید تا به‌تدریج مغز مجدداً ذخایر خود را بازیابی کند.»

معاون دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت نیز با بیان اینکه دانش‌آموزان و دانشجویان نباید به بهانه امتحان و افزایش هوشیاری به مصرف دارو و موادی از این قبیل روی بیاورند، توضیح می‌دهد: چنانچه دوز مصرف ریتالین کم‌ و زیاد شود، بر ابعاد جسمانی و روانی فرد آسیب وارد می‌کند؛ این‌گونه دارو‌ها برای درمان اختلالات شدید توجه و تمرکز تجویز می‌شود، بنابراین دارای ترکیبات قوی است؛ بنابراین مصرف و قطع خودسرانه آن به افسردگی و پرخاشگری فرد منجر می‌شود؛ بنابراین مصرف ریتالین به بهانه امتحان توجیه علمی ندارد.»

علی اسدی با بیان اینکه داروی ریتالین دارای عوارض کوتاه‌مدت و درازمدت است، افزود: «اختلالات روانی، خلقی، رفتاری و تکانه‌ای، انجام رفتار‌های بی‌پروا مانند رانندگی‌های شبانه برخی جوانان در اتوبان‌ها، بی‌توجهی به اطرافیان، سرخوشی، تمرکز نداشتن، پرش افکار، بیخوابی که منجر به خستگی و خماری می‌شود، همچنین افسردگی پس از اتمام دوره مصرف، افکار پارانوئید و سوءظن نسبت به دوستان، اطرافیان و خانواده و پرخاشگری فیزیکی از مهم‌ترین عوارض بلندمدت مصرف این مواد است. همچنین نداشتن تعادل روحی و روانی و حالات زودگذر عاطفی از عوارض کوتاه‌مدت این‌گونه مواد و داروهاست.

نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران هم در این خصوص می‌گوید: «ریتالین، دارویی است با نام رسمی متیل فنیدات که متاسفانه استفاده خودسرانه از آن شایع شده و این موضوع می‌تواند عوارض و مخاطراتی به دنبال داشته باشد، به‌خصوص اینکه ممکن است بحث داروی قاچاق و تقلبی آن ‌هم به سایر مخاطرات آن افزوده شود و ضروری است که در این خصوص فرهنگ عمومی آگاه‌تر باشد و خانواده‌ها مراقبت بیشتری داشته باشند.»

سیدعلی فاطمی با تاکید بر اینکه ریتالین جزء دارو‌های تحت کنترل است و از طریق داروخانه‌ها به‌صورت عادی توزیع نمی‌شود، تصریح کرد: به همین دلیل، در این میان موضوع دیگری که حائز اهمیت است، این است که اغلب ریتالین‌های در دسترس، ممکن است قاچاق و حتی تقلبی باشند.

به گزارش حوزه بهداشت و درمان گروه علمی پزشكی باشگاه خبرنگاران جوان، معاون امور دارویی معاونت غذا و دارو درباره مصرف ریتالین در دوران امتحانات بیان کرد: «امروزه (ریتالین) برای افزایش کارایی مغز، کاهش خواب و ایجاد سرخوشی مورد سوءمصرف قرار می‌گیرد و قبلاً دانشجویان به هنگام امتحانات برای حفظ هشیاری مقادیر قابل‌توجهی قهوه می‌نوشیدند یا قرص‌های کافئین مصرف می‌کردند؛ اما متاسفانه امروزه بسیاری برای سرحال نگه‌داشتن خود و جلوگیری از خواب‌آلودگی ریتالین مصرف می‌کنند.

آزاده ناظری با بیان اینکه مصرف ریتالین در کسانی که به آن وابسته شده‌اند گاهی تا 20 عدد در روز هم می‌رسد، افزود: مصرف خودسرانه ریتالین همچنین باعث بروز عوارض عصبی مثل بی‌قراری‌های شدید می‌شود و باید دانست که ترک کردن این دارو بسیار پیچیده است.

وی در ادامه با تاکید بر اینکه بروز افسردگی بعد از قطع مصرف و عوارض دیگری شبیه عوارض شیشه مثل احساس حرکت و جنبش حشرات زیر پوست، بروز حالت‌های پارانوئید، پرش عضلات، تشنج در پی داشته است و منجر به سکته مغزی می‌شود، گفت: همچنین چند مورد مرگ ناشی از مصرف بالای این دارو گزارش شده است.

به نظر می‌رسد با توجه به اظهارات کارشناسان خانواده‌ها باید این موضوع مهم را که باعث آسیب‌های جسمی و روانی به فرزندان خواهد شد، مد نظر قرار دهند و سازمان غذا و دارو برای جمع‌آ‌وری ریتالین‌های تقلبی و قاچاقی که به‌صورت غیرقانونی در ناصرخسرو به فروش می‌رسند، برنامه‌هایی را پیش‌بینی کند.

یک درمانگر اعتیاد هم در خصوص عوامل اعتیاد دانشجویان به مواد مخدر گفت: اعتیاد به‌عنوان یک بحران جدی اجتماعی، سازمان‌دهی و نظم خانواده را به خطر انداخته و با مختل کردن عملکرد فرد باعث دگرگونی ساختاری در نظام اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اجتماع می‌شود.

کمال پرهون با اشاره به اینکه رشد زیاد اعتیاد در کشور این مساله را به یک بحران اجتماعی تبدیل کرده است، افزد: آنچه این بحران را جدی، خطرآفرین و تامل‌برانگیز کرده است، کاهش میانگین سن اعتیاد و افزایش گرایش نوجوانان، جوانان و قشر دانشجو به سوءمصرف مواد است.

این درمانگر اعتیاد با اشاره به اینکه دانشجویان به‌عنوان سرمایه‌های بزرگ فکری و نیروی انسانی بالقوه نقش بزرگ و انکارناپذیری در موفقیت و رستگاری هر جامعه‌ای می‌توانند داشته باشند، گفت: از سوی دیگر این سرمایه‌های گرانبها در معرض آسیب‌های جدی اجتماعی ازجمله اعتیاد قرار دارند.

پرهون با اشاره به اینکه مواد مخدری از جمله حشیش، ترامادول و گل به دلیل باور‌های اشتباه در این‌که مصرف تفننی این مواد باعث اعتیاد نمی‌شود، در بین دانشجویان شایع است، گفت: در واقع گرایش به سمت موادی است که سطح هوشیاری، قدرت یادگیری و پردازش اطلاعات را در آن‌ها افزایش و باعث افزایش تمرکز و بیداری در ایام امتحانات می‌شود.

وی با بیان اینکه سوءمصرف مواد مخدر باعث اختلال‌های روان‌شناختی می‌شود، افزود: اختلالاتی از جمله اضطراب، افسردگی، پرخاشگری با مصرف مواد مخدر ایجاد می‌شود و منجر به افت تحصیلی، کاهش تعاملات اجتماعی، انزوا، تنهایی و از بین رفتن فرصت‌های شغلی و کسب درامد در آینده خواهد شد.

این درمانگر اعتیاد با اشاره به اینکه دوری از خانواده و حضور در جمع دوستان در خوابگاه نوعی حس کسب استقلال فردی اثبات توانایی‌های خود در افراد شکل می‌دهد که دارای جنبه‌های مثبت و منفی است، تصریح کرد: در جنبه منفی می‌تواند با همراهی و آشنایی با افراد سودجو باعث خلق بحران و گرفتاری در دام اعتیاد شود همچنین نداشتن قدرت نه گفتن، اعتمادبه‌نفس و عزت‌نفس پایین، درگیری در مسائل عاطفی، دشواری دروس تحصیلی، عدم تاب‌آوری در برابر مشکلات و چالش‌های موجود، نداشتن قدرت حل مساله و سبک حل مساله هیجان مدارا و اجتنابی، می‌تواند دانشجویان را به دنبال تسکین‌های موقت ازجمله اعتیاد روانه و باعث اعتیاد آن‌ها می‌شود.

پرهون با تاکید بر اینکه از جمله راهکار برای جلوگیری دانشجویان افزایش آگاهی دانشجویان در مورد آسیب‌های اعتیاد، کسب آگاهی لازم در مورد مواد مخدر و آسیب‌های جدی آن‌ها، افزایش فعالیت‌های ورزشی و اجتماعی- فرهنگی در دانشگاه‌ها است، خاطرنشان کرد: از دیگر راهکار‌های جلوگیری دانشجویان به سمت مصرف مواد، آموزش رفتار‌های پیشگیرانه در سطح خوابگاه‌ها، آموزش پاسخ‌های مقابله‌ای موثر به‌کارگیری روش‌های آموزشی موثر برای افزایش آگاهی و بهبود نگرش، آموزش مهارت‌های زندگی و حل مساله عدم تاب‌آوری در برابر مشکلات و موانع موجود است.

نکته دیگر در سوءمصرف قرص‌های مذکور که بسیار تکان دهنده و نگران کننده است، تهیه قرص از سوی والدین برای دانش‌آموزان است، با این توجیه که فرزندشان از رقابت شدید کنکور و ... عقب نماند. معاون تربیت بدنی و سلامت اداره کل آموزش و پرورش استان چهارمحال و بختیاری هم درخصوص تبعات منفی و زیان بار مصرف قرص «ریتالین» و اقدامات کنترلی و مداخلات پیشگیرانه آن هشدار داد.

خدایار قاسم پور در پایان یادآور شد: «با وجود این اقدامات مختلف، مشاهدات میدانی نشان می‌دهد تهیه قرصی، چون ریتالین سخت نیست و با توجه به محدودیت‌هایی که در داروخانه‌ها مبنی بر ارائه نکردن دارو وجود دارد، باز هم برخی از والدین و دانش‌آموزان اقدام به تهیه این قرص‌ها کرده و از تبعات منفی و زیانبار آن اطلاع کافی ندارند.»