داود علیزاده

بحث محصولات تراریخته (تراژن) بحث جنجالی این سال‌های اخیر بوده است. مخالفان و موافقان جهانی این محصولات، هر دو به تحقیقاتی اشاره می‌کنند که نظرشان را ثابت می‌کند و هیچ‌یک از طرفین هم‌دستش خالی نیست؛ اما در ایران این بحث کمی متفاوت است. جدا از بحث مضر بودن یا نبودن محصولات تراریخته که در همه جای جهان بحث می‌شود یک مبحث دیگر هم وجود دارد. اینکه در بازار ایران چه محصولاتی تراریخته است؟ و چه محصولات تراریخته در ایران تولید می‌شود؟ سوالی که برای جواب آن با گفته‌های متضاد مسئولان و حتی سیاست‌های چندگانه مواجه می‌شویم.

در دوره اول ریاست جمهوری «حسن روحانی» علیرغم تمایل دولت، سازمان محیط‌زیست با این محصولات مخالف بود. در دوره دوم با آمدن «عیسی کلانتری» به‌جای «معصومه ابتکار» این مانع برطرف شد.

عیسی کلانتری رئیس سامان محیط‌زیست در مصاحبه خود در آذرماه سال گذشته با خبرگزاری فارس در مورد واردات و کشت محصولات کشاورزی تراریخته گفت: «من نظرم را قبلا گفته‌ام ما توان علمی این محصولات را نداریم. تنها در کشورمان برنج و پنبه را با استفاده از روش محصولات تراریخته کشت کرده‌اند.»

وی ادامه داد:« الان هفتاد درصد واردات مواد غذایی به کشور تراریخته است. مردم این محصولات را استفاده می‌کنند. یک عده‌ای برای تولید این محصولات مشکلاتی را درست کرده‌اند.»

بحث تاجایی بالا گرفت که نمایندگان مجلس، وزیر کشاورزی را مورد سوال قرار دادند. به گزارش ایسنا در آبان 97، «محمود حجتی» وزیر جهاد کشاورزی در پاسخ به سوال «نادر قاضی پور» و «علیرضا محجوب» درباره علت عدم جلوگیری از ورود محصولات تراریخته به کشور اظهار کرد: «ممنوعیتی برای واردات محصولات تراریخته وجود ندارد، درعین‌حال گفت که بر اساس قوانین و مقررات موجود نسبت به واردات این نوع محصولات نظارت می‌شود.»

حجتی در ادامه با بیان اینکه در دنیا ۱۸۵ میلیون هکتار از اراضی زیر کشت محصولات تراریخته است. گفت: «یکی از محصولات عمده‌ای که ما به کشور وارد می‌کنیم دانه سویاست که باید مشمول نظارت شود. حدود ۷۸ درصد از سویای تولیدی جهان تراریخته و تنها ۲۲ درصد غیر تراریخته است؛ اما تقریبا صددرصد سویایی که در مبادله جهانی وجود دارد تراریخته است.»

با این همه احوال هفته گذشته، «مهران ولایی» معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی ایران در گفت‌وگوی با خبرگزاری جهان‌نیوز گفت: «تعداد و نوع محصولات تراریخته موجود در بازار جهانی کاملا شناخته‌شده‌اند و فروش این محصولات به‌طور مداوم رصد می‌شود؛ عمده‌ترین محصولات تراریخته شامل سویا، ذرت، کلزا و پنبه هستند که اغلب برای استفاده در صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرند و کم‌تر شاهد وجود آن‌ها در محصولات غذایی هستیم.»

معاون غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی ایران یادآوری کرد: «محصولات تراریخته فقط در برخی از کشور‌ها و آن‌هم در سطح بسیار محدود ارائه می‌شوند؛ محصولات تراریخته مانند سیب‌زمینی، یونجه پاپایا یا همان خربزه درختی و چغندرقند هم در برخی کشورها کشت می‌شود، اما همان‌گونه که اشاره شد در سطح محدود توزیع می‌شود و بیشترین مصرف را در داخل خود کشور‌ها دارند.»

وی با تاکید بر تراریخته نبودن محصولات موجود در بازار تصریح کرد: «در کشور ما تنها محصولات تراریخته موجود ذرت دامی، کلزا و سویا هستند؛ هیچ نوع میوه تراریخته در بازار کشور وجود ندارد و می‌توانید از سلامت این میوه‌ها اطمینان داشته باشید.»

در نهایت همچنان اینکه چه محصولاتی تراریخته هستند و در ایران تولید می‌شود معادله مجهولی است! اما اینکه محصولات تراریخته چیست؟ و چرا تا این حد بحث‌برانگیز بوده است؟

سازمان بهداشت جهانی، تراریخته به «گیاهان، جانوران یا موجودات میکروسکوپی گفته می‌شود که ترکیب ژنتیکی آن‌ها (DNA) به طریقی تغییریافته که در طبیعت از راه جفت‌گیری یا نوترکیبی طبیعی اتفاق نمی‌افتد.»

دست‌کاری ژنتیکی مواد غذایی مانند غلات، ذرت، سویا و غیره نه‌تنها به کشاورزان کمک خواهد کرد که با هزینه، نیروی کار، آب و سموم کمتر، مقادیر بیشتری مواد غذایی تولید کنند و به‌این‌ترتیب نیاز مردمان بسیاری را در جهان سوم رفع خواهند کرد. سهولت تولید، نیاز کشاورزان را به استفاده از سوخت‌های فسیلی کاهش داده و نقش مثبت و مهمی در کاهش گرم شدن آب‌وهوای زمین خواهد داشت.

فواید استفاده از مواد غذایی تراریخته بسیارند از جمله:

کاشت گیاهانی که به بیماری‌ها و آفات و حشرات مقاوم هستند تولید را در واحد سطح افزایش داده و بخشی مهمی از کمبود جهانی به مواد غذایی را رفع خواهد کرد.

با استفاده از این تکنولوژی می‌توان گیاهان خوراکی را به سمومی که علیه گیاهان هرز استفاده می‌شوند مقاوم کرد، هزینه‌های تولید را کاهش داد و تولید مواد غذایی را افزایش.

دست‌کاری ژنتیکی گیاهان این امکان را فراهم می‌کند که آن‌ها را در شرایط نامساعد محیطی (خشک‌سالی، سرما و سیل) و همچنین زمین‌هایی که چندان برای کشاورزی مناسب نیستند (شوره‌زارها) پرورش داد.

با دست‌کاری ژنتیکی می‌توان مواد غذایی را به شکلی تولید کرد که حاوی مواد مغذی مناسب و لازم باشند انواع اسیدآمینه و پروتئین و ویتامین‌های ضروری. این علاوه بر رفع کمبود مواد غذایی، به بهبود سلامت نیز کمک کنند.

دست‌کاری ژنتیکی این امکان را فراهم می‌کند که مواد آلرژی‌زا را در مواد غذایی گیاهی و یا حیوانی کاهش داد.

دست‌کاری ژنتیکی با افزایش زمان بهره‌وری و تازه ماندن مواد غذایی، طعم و کیفیت را بهتر می‌کند.

دست‌کاری ژنتیکی گیاهان حتی می‌تواند در تولید واکسن بیماری‌ها (مانند وبا و حتی ایدز) مفید و سودمند باشد.

شواهدی در دست نیست که خوردن این محصولات به‌سلامت انسان لطمه می‌زند. این بزرگ‌ترین استدلال موافقان است؛ اما مخالفان این استدلال را کافی نمی‌دانند. آن‌ها می‌گویند با توجه به اینکه تقریباً حدود بیست سال است این محصولات در سطح تجاری کاشته شده‌اند، تحقیقات آن‌قدر طولانی نبوده که از سلامت و تاثیر این محصولات در دراز مدت بر سلامت انسان روشن نیست، برخی متخصصان این نگرانی را مطرح کرده‌اند که این محصولات ممکن است آلرژی و بیماری‌های سیستم ایمنی ایجاد کند.

دومین استدلال بزرگ موافقان این است که آن‌ها می‌گویند محصولات تراریخته با تغییر ژنتیکی در مقابل آفات مقاوم شده‌اند؛ بنابراین هم نیاز به سم کمتر می‌شود هم محصول بیشتر می‌شود چون آفت آن را از بین نمی‌برد؛ اما مخالفان این استدلال را قبول ندارند. آن‌ها می‌گویند برای محصولات تراریخته از سم استفاده می‌شود، مثل پرفروش‌ترین سم دنیا «راندآپ یا گلای‌فوسیت» که بر بذر تراریخته شرکت مونسنتو بی‌اثر است؛ اما دیگر آفات و علف‌های هرز را از بین می‌برد.

بر اساس تحلیل دکتر امین مقدم متخصص ایمنی‌شناسی در دانشگاه آکسفورد: «بسیاری از تغییرات ژنتیکی‌ می‌تواند باعثِ تغییراتِ نا‌محسوس شوند که در طولانی‌مدت بسیار محسوس شوند. بررسی‌ این تغییرات ازلحاظ علمی‌ و در کوتاه‌مدت تقریباً ناممکن است. به همین دلیل است که مطالعه‌ آزمایشی‌ درباره بسیاری از بیماری‌های متابولیک، سرطانی و ایمنی که به تغییراتِ محیطی‌ نسبت داده می‌شوند، بسیار سخت است. ژن‌های تغییریافته از طرق گوناگون قابلِیت آمیختگی با ژن‌های گیاهان، میکروب‌ها و جانورانِ دیگر را دارند اما پیش‌بینی‌ یا تحقیق درباره آن‌ها دشوار یا غیرممکن است.»

اغلب تحقیقات درباره محصولاتِ تراریخته روی سلول یا حیوانِ آزمایشگاهی انجام می‌گیرد و بررسی‌ عوارض مصرف در انسان بسیار محدود یا مشکل است. در اغلبِ این مطالعات نمی‌توان مطمئن بود که باید به دنبالِ چه عوارضی گشت. اگر این عوارض فقط پس از سال‌ها بروز کنند، امکانِ چنین مطالعاتی امروز ممکن نیست.

از طرفی سرمایه‌گذاری در چنین تحقیقاتی به‌راحتی می‌تواند جهت‌دار باشد یا نتایج زیرِ فشار‌های غیرعلمی‌ بازبینی شوند. به دلیل پتانسیلِ سیاسی چنین تحقیقاتی‌ پژوهشگران نهادهای پیشرو و معتبر که کمتر نیاز به کمکِ مالی منابع صنعتی‌ دارند علاقه‌ای به فعالیت در این زمینه نشان نمی‌دهند.

تا سال ۲۰۵۰ که جمعیت دنیا به بیش از نه میلیارد نفر می‌رسد باید تولید محصولات کشاورزی شصت درصد افزایش پیدا کند. این جمعیت به غذا نیاز دارد. اینجا هم اختلاف‌نظر بسیار است. برخی کارشناسان می‌گویند این موضوع را باید برحسب شرایط هر کشور در نظر گرفت و مثلاً کشورهای جنوب صحرای آفریقا را نباید با مثلاً ایران یا آلمان مقایسه کرد و برای همه یک دستورالعمل صادر کرد. وقتی با فناوری روز تولید محصول زیاد می‌شود و منابع خاک برای تولید محصول کمتر فرسوده شده و همچنین آب کمتری مصرف می‌شود. آن‌ها همچنین مخالفان را به ضدیت با پیشرفت علم و تکنولوژی متهم می‌‌کنند. مخالفان شواهدی را مطرح می‌کنند که مصرف سم پس از دوره‌ای کوتاه بیشتر شده، مسئله آب و منابع آب و گرم شدن آب و هوای زمین را در میزان محصول دخیل می‌دانند. آن‌ها همچنین می‌گویند مخالفتی با پیشرفت علم و تکنولوژی ندارند اما تاریخ نشان داده اگر احتیاط لازم در بکاری تکنولوژی نشود می‌تواند عوارض وخیمی داشته باشد.

موافقان محصولات تراریخته می‌گویند سمومی که برای محصولات تراریخته استفاده می‌شود به‌تدریج در خاک تجزیه‌شده و به موادی مثل دی اکسید کربن و فسفر تبدیل می‌شود. مخالفان می‌گویند این سموم باعث آلودگی خاک و آب شده و برخلاف آنچه گفته‌شده تجزیه نمی‌شود. موافقان می‌گویند انتقال ژن از یک موجود به موجود دیگر در طول تاریخ در طبیعت اتفاق افتاده و باعث تنوع گونه‌های زیستی و دوام آن‌ها شده است. مخالفان می‌گویند آنچه نظم و تعادل ظریف طبیعت انجام داده را نمی‌توان با آنچه چند شرکت عظیم در ابعادی بسیار بزرگ برای سود انجام می‌دهند مقایسه کرد.

بزرگ‌ترین شرکت‌های بیوتکنولوژی کشاورزی دنیا که به «پنج غول» شهرت دارند عبارت‌اند از: مونسانتو (آمریکا)، سینجنتا (سوییس)، بایر (آلمان)، باسف (آلمان)، دو دوپونت (آمریکا). یکی از انتقادهای مخالفان مونوپولی و انحصار این محصولات است که به‌محض شروع کاشت بذر تراریخته، وابستگی دائمی به تولیدکننده برای بذر و سم ایجاد می‌کند.

موافقان می‌گویند شواهدی از اینکه ژنی که با دستکاری وارد گیاه شده به‌تدریج با باد و حشرات و راه‌های دیگر پراکنده‌شده (در گیاهانی که خودگشن نیستند) و کشت غیر تراریخته، بومی و ارگانیک را به‌تدریج آلوده کرده وجود ندارند. مخالفان نظر عکس دارند و معتقدند شواهد کافی و محکم برای این موضوع پیدا نشده است. صرف‌نظر از اینکه کدام طرف درست می‌گوید، این موضوع از نظر تئوری کاملاً امکان‌پذیر است.

این موارد خلاصه‌ای بود از دلایلی که باعث می‌شوند تا پاسخِ علمی نهایی به این موضوع بغرنج شود. درعین‌حال دعواهای اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی این قضیه را نمی‌توان نادیده گرفت.