داود علیزاده
طبق ماده ۷۹ قانون کار به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال
ممنوع است. همچنین در مواد ۸۲، ۸۳ و ۸۴ قانون کار موضوع ساعت کاری، غیرقانونی بودن
کار در شب و ممنوعیت اشتغال به کارهای سخت و زیانآور برای کارگران نوجوانان مطرحشده
است که در عمل شاهدیم که این موارد رعایت نمیشوند. از سایر قوانین مربوط به کودکان
کار نیز میتوان به مواد ۳۲ و ۳۶ کنوانسیون حقوق کودک و همچنین آییننامه ساماندهی
کودکان خیابانی اشاره کرد.
بر اساس استاندارد سازمان بینالمللی کار درباره کار کودک،
سه معیار اصلی فعالیت اقتصادی، نوع شغل و ساعت کار هفتگی در کنار معیارهای دیگری مانند
شرایط کاری ملاک عمل قرار میگیرد. بر اساس این معیار، در رده سنی 5 تا 17 ساله، اشتغال
کودکان به شکل کار کودک و کار پرخطر کودکان نیز مشاهده میشود.
با نزدیک شدن سالروز جهانی مبارزه با مواد مخدر و هفته مبارزه
با مواد مخدر همایش نقش مشارکتهای مردمی و سازمانهای مردمنهاد در کاهش آسیبهای
اجتماعی بهخصوص اعتیاد با حضور سردار مومنی دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر و بندپی
استاندار تهران و سردار رحیمی فرمانده انتظامی تهران برگزار شد. آنچه از این همایش
به موضوع گزارش امروز مربوط است سخنان استاندار تهران درباره کودکان کار است. استاندار
تهران با اشاره به وضعیت ویژه استان تهران در حوزه آسیبهای اجتماعی گفت: بر اساس آخرین
آمارها در مورد کودکان کار و خیابان ۶۵ تا ۷۰ درصد از این کودکان اتباع خارجی هستند
که در تهران به سر میبرند.
البته مشخص نیست، آماری که استاندار تهران ارائه میدهد از کدام منبع موثق
است؟! از سوی دیگر، یکسال پیش، محمود عباسی، دبیر مرجع ملی كنوانسیون حقوق كودك و
معاون حقوق بشر و امور بینالملل وزیر دادگستری (یكشنبه 7 خرداد 97) در گفتوگو با
ایرنا گفته بود: «حمایت اجتماعی از حقوق كودكان كار و خیابان بهعنوان اولویت در دستور
كار همه دستگاههای اجرائی بهویژه وزارت رفاه قرارگرفته است و قرار است تا پایان سال
97 كودك كار و خیابان نداشته باشیم. برنامه قطعی و مسلم این است كه جد و جهاد مضاعفی
را به کاربندیم تا در پایان امسال بتوانیم این موضوع را در سراسر كشور مدیریت كنیم.»
آمار و گفتوگوهای منتشر شده از سوی مدیران کل سازمان
بهزیستی در سراسر کشور مدعی است که اقدامات دولت در یک سال گذشته در راستای کاهش
کودک کار به طرز چشمگیری افزایش داشته است. شناسایی و تشکیل پرونده برای کودکان
کار، برقراری مستمری برای کودکان کار بهشرط کارنکردن، اجرای
طرح مهرانه و تهیه و توزیع بستههای حمایتی– آموزشی
لوازمالتحریر و برگزاری جشنها و مراسم مذهبی به مناسبتهای گوناگون برای کودکان کار
و خیابان و اردوهای تفریحی، حمایتهای مالی از کودکان و خانوادههایشان در راستای توانمندسازی،
اشتغالزایی برای والدین کودکان کار از دیگر اقدامات صورت گرفته از سوی سازمان
بهزیستی بوده است. بااینحال سازمان بهزیستی از روند رشد و یا کاهش کودکان کار در
سال 97 گزارشی ارائه نداده است و گزارشهای مسوولان مربوط در حوزه خدمات ارائهشده
و تعداد کودکان زیرپوشش این نهاد در هر استان بهصورت مجزا منتشرشده است.
بهطور مثال مدیرکل بهزیستی استان قزوین در گفتوگوی با
خبرگزاریها گفت: «۲۱۲ کودک در سال گذشته موردپذیرش و حمایت بهزیستی قرارگرفته و در
سال ۹۷ به ۲۸۴ کودک کار و خیابان ۴ هزار و ۹۵۰ خدمت تخصصی ارائه کرد» و یا دیگر مسوولان
سایر استانها در گزارشی مشابه با عنوانهایی چون 110 کودک
کار و خیابانی در اراک شناسایی شد. 500 کودک کار در استان کرمانشاه دارای پرونده مددکاری
هستند. 149 کودک کار در شهر رشت شناسایی شد و... هرچند نکته ماجرا در این است که در
مجموع آمارها رقم چشمگیری در مقابل آمار کل کودکان کار را پوشش نمیدهد. همچنان
تعداد واقعی کودکان کار در ایران در پرده ابهام است و ...
از طرف دیگر با رصد میدانی میتوان دریافت که نیازهایی
همچون رسیدگی درمانی و خدمات بهداشتی، تشکیل پرونده برای کودکان تازه وارد به
بازار کار، رصد کودکان کار خارجشده از سن کودکی از مسائلی است که ضرورت آن بیشازپیش
نیاز میشود. روزنامه همشهری هفتم خردادماه و به نقل از مدیرکل دفتر آسیبدیدگان اجتماعی
بهزیستی، از اجرائی شدن طرح جمعآوری کودکان کار با رویکردی جدید خبر داد. همشهری نوشت
که طرح با همکاری سازمانهای مردمنهاد و سازمانهای دولتی در هفتههای آتی عملیاتی
میشود.
«شبکه یاری کودکان» گروهی متشکل از دهها انجمن حمایت از
حقوق کودک، میگوید: یک کلینیک مددکاری اجتماعی و یک سازمان غیردولتی پیمانکار اجرا
کردن این طرحشدهاند: «طرح جمعآوری کودکان کار در خیابان، در جلسه سازمان بهزیستی،
سازمانهای غیردولتی و کلینیکهای مددکاری اجتماعی در سازمان بهزیستی، در اردیبهشتماه
امسال از طرف نماینده فرمانداری مطرح شد.»
این اطلاعیه تاکید میکند که انجمنهای عضو شبکه یاری کودکان
در جلسه مربوطه حضور داشتند و با اینگونه «اقدامهای بیحاصل» مخالفت کردند: «متاسفانه
در جلسه مذکور نه از نظر مجریان طرح و نه از طرف سازمان بهزیستی توضیحات کافی در مورد
طرح و نحوه اجرای آن ارائه نشد.»
تصمیم بهزیستی در آستانه «روز جهانی مبارزه با کار کودک»
گرفتهشده است. ماده ۳۲ پیمان جهانی حقوق کودک یادآور میشود که کودکان باید در برابر
هر کاری که رشد و سلامتی آنها را تهدید میکند حمایت شوند و دولتها نیز باید حداقل
سن کار و شرایط کار کودکان را مشخص کنند.
در جهان، برای گروه سنی 5 تا 17 ساله از سال 2012 تا سال
2016 سهم کودکان شاغل از 7/16 درصد به 8/13 درصد رسیده است. کودکان مشمول کار کودک
از 6/10 درصد به 6/9 درصد و سهم کودکان دارای کار پرخطر با کاهش 8/0 درصدی از 4/5 درصد
به 6/4 درصد رسیده است.
جدیدترین گزارش مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار از
وضعیت فعالیت کودکان 10 تا 17 ساله نشان میدهد که در سال 96 از حدود 9 میلیون کودک،
حدود 499 هزار نفر، کودک فعال هستند؛ به عبارتی حدود 500 هزار کودک شاغل یا در جستوجوی
کار هستند. از میان این کودکان 410 هزار نفر شاغل و 89 هزار کودک نیز در جستوجوی کار
بودهاند.
تعداد کودکان شاغل در سال 96، نسبت به سال 95 به میزان 5/11درصد
و نسبت به سال 94 نیز 2/10 درصد افزایش را نشان میدهد. بررسی این آمار نشان میدهد،
تعداد کودکان فعال در سال 96 نسبت به سال 95 به میزان شش درصد و نسبت به سال 94 نیز
6/9 درصد افزایشیافته است.
یافتههای این پژوهش طی سالها 94 تا 96 از وضعیت فعالیت
کودکان در بازار کار بیانگر این است که بیشتر این کودکان را پسران تشکیل میدهند. در
این تحقیق یکی از عللی که معمولا در مورد کمتر بودن تعداد دختران فعال در بازار کار
نسبت به پسران فعال در بازار کار مطرح میشود، این است که کودکان دختر وجودشان در منزل
ضروریتر است و فرهنگ و سنت خانوادهها مانع حضور کودکان دختر در مکانهای عمومی میشود.
بر اساس این آمار، تعداد کودکان خیابانی توانمندسازی شده
از سوی سازمان بهزیستی کشور در سال 96، پنج هزار و 152 نفر بوده که نسبت به سال گذشته
کاهش داشته است.
در ایران در سال 91 سهم کودکان شاغل 5.5 درصد است و این رقم
به 4 درصد در سال 95 کاهش پیداکرده است. در ایران در سال 91 سهم کودکان کار 8/2 درصد
بود و این رقم با کاهش 6/0 درصدی به 2/2 درصد در سال 95 رسیده است؛ اما در حوزه کارهای
پرخطر، سهم کودکان دارای کار پرخطر در سال 91 به میزان 2/2 درصد بود که این رقم به
4/1 درصد در سال 95 رسیده است.
با در نظر گرفتن اینکه برخی از افراد گروه سنی 15 تا 19 ساله
پشت کنکور هستند، بهطور قطعا از سیستم آموزش خارجشدهاند، برای گروه سنی 6 تا 14
ساله که در سن تحصیل هستند خروج از آموزش جای تامل دارد و ممکن است باهدف اشتغال باشد.
همچنان که جمعیت 6 در 19 ساله طی سالهای 94 تا 96 رو به
افزایش بودهاند جمعیت باسواد در حال تحصیل به جمعیت باسواد که در حال حاضر تحصیل نمیکنند
نیز روند افزایشی داشته است. برای گروه سنی 15 تا 19 ساله باسابقه در حال تحصیل معکوس
و کاهش است. همچنین جمعیت گروههای سنی 6 تا 9 ساله و 10 تا 14 ساله که باسواد بوده
ولی در حال حاضر تحصیل میکنند در سال 96 نسبت به 95 کاهش یافت.
کشورهای عضو سازمان ملل قصد داشتند که تا سال ۲۰۲۵ میلادی
شمار کودکان کار را به صفر برسانند. با وجود کاهش تعداد این کودکان اما هنوز ۱۵۲ میلیون
کودک کار میکنند. به گزارش یونیسف، صندوق کمک به کودکان سازمان ملل، در حال حاضر
۱۵۲ میلیون کودک در سراسر دنیا کار میکنند تا به بقای خانوادهشان کمک کنند. بیشتر
این کودکان در آسیا و افریقا زندگی میکنند. بر اساس آمار درمجموع شمار کودکان کار
در جهان کاهشیافته است. در سال ۲۰۰۰ حدود ۲۴۶ میلیون کودک کار میکردند. با اینحال
روند کاهش شمار این کودکان آهسته است.
سازمانهای امدادگر معتقدند، برای آنکه بتوان بهطور اساسی
با کار کردن کودکان مقابله کرد باید دولتها را ملزم ساخت تا تحصیل در مدرسه را اجباری
کنند و سن قانونی برای اشتغال را بهگونهای تعیین کنند که برابر با زمان پایان تحصیل
در مدرسه باشد. یک سازمان کمک به کودکان دراینباره میگوید که در ضمن بازرسان دولتی
باید تقویت و کارفرمایانی که کودکان را استثمار میکنند جریمه شوند.
یونیسف میگوید: برای حفاظت کودکان از استثمار باید شرایط
زندگی آنان را تغییر داد و بودجه بیشتری را به آموزشوپرورش کودکان و نظامهای بهداشتی
و اجتماعی اختصاص داد.
اگر کاهش شمار کودکان کار به همین آهستگی پیش برود تا سال
۲۰۲۵ هنوز ۱۲۱ میلیون دختر و پسر کوچک در سراسر جهان مشغول کار خواهند بود. بدین ترتیب
سازمان ملل باید تاریخ جدیدی را برای به صفر رساندن تعداد کودکان کار تعیین کند.