الهام بهروزی

رشد قارچ‌گونه و روزافزون تکنولوژی و فراگیر شدن شبکه‌های اجتماعی موجب شده افراد روزبه‎روز از دنیای واقعی فاصله بگیرند و غرق در دنیای مجازی شوند. در مباحث آسیب‌شناختى نهاد خانواده، یکى از محورهاى مهم، بررسى آسیب‌هاى ناشى از تحولات خانواده است. تحولاتى که خود منشأ بروز دگرگونى‌هایى عمیق و اساسى در نوع روابط و ارزش‌هاى خانوادگى هستند. بسیارى از این تحولات و دگرگونى‌ها از بیرون، بر خانواده تحمیل مى‌شود. از زمانى که اینترنت وارد فضاى زندگى انسان شده تا به امروز، با وجود تمام محاسن و مزایاى آن، یک‌سرى دغدغه‌ها و نگرانى‌هایى را بر خانواده‌ها تحمیل کرده است. موضوعی كه در تمام جوامع موضوعیت داشته و محدود به جامعه و یا اقلیتی خاص نمی‌شود.

یک متخصص روانشناسی بالینی در خصوص نقش فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در اختلافات زناشویی به بامداد جنوب گفت: شبکه‌های اجتماعی مجازی به‌عنوان ابزاری ارتباطی که می‌تواند جنبه‌های مثبت و موثری در توسعه فرهنگی و روابط انسانی ایفا کند، به‌دلیل مدیریت ناصحیح و استفاده افراطی و بدون تعقل و تعمق از سوی کاربران، این روزها برای بسیاری از خانواده‌های ایرانی بیشتر به تهدید جدی تبدیل شده تا جایی که جنبه‌­های منفی آن بیش از کارکردهای مثبتش جلب توجه می‌کند. یکی از متغیرهایی که به آسانی در دسترس خانواده‌ها است و نقش موثری در رضایت زناشویی دارد، دسترسی به اینترنت است. با ورود اینترنت روابط فردی و اجتماعی از یک رابطه حقیقی دگرگون و تبدیل به رابطه‌ای مجازی و بدون سروته شده است؛ به‌طوری که منجر به کاهش روابط خانوادگی و ارتباطات بین زن و شوهر شده است.

مسعود صیادی در ادامه با تاکید بر اینکه امروزه شاهد پدیده‌ای به‌نام «زندگی در تنهایی» هستیم که به معنی حضور فیزیکی اما غرق در فضای مجازی افراد در کنار هم است، افزود: این امر منجر به کاهش صمیمیت و رضایت زناشویی و در پاره‌ای اوقات روابط فرا زناشویی و خیانت می‌شود. خیانت در ازدواج و زندگی زناشویی به معنی بی‌وفایی و متعهد نبودن به زندگی مشترک است. خیانت عامل مهم در نارضایتی زناشویی است و از هرگونه رابطه عاطفی از طریق پیامک یا یک لایک هدفمند در فضای مجازی تا روابط نزدیک‌تر را شامل می‌شود.

وی با اشاره به اینکه تحقیقات نشان داده تماشای برخی فیلم‌های ماهواره‌ای به‌ویژه از سوی خانم‌ها منجر به کاهش وفاداری به خانواده و ترویج آزادی‌های فانتزی با محتوای روابط آزاد جنسی شده است که این امر کاهش ارزش ازدواج و تشکیل خانواده را در ذهن مخاطبان ایجاد کرده است، تصریح کرد: استفاده مدیریت نشده از شبکه‌های اجتماعی مجازی با کاستن از فرصت گفت‌وگو میان زوجین از ثبت خاطرات مشترک و تعامل عاطفی و احساسی مشترک بین زوجین می‌کاهد (چون از دید روانشناسان خاطرات مثبت و مشترک را باید زن و شوهر با اراده برای خود بیافرینند نه اینکه منتظر بمانند ایجاد شود...)که این مساله به تنهایی و انزوا و افسردگی زوجین می‌انجامد. در فضای مجازی ظاهر افراد را می‌توان دید و گاه برخی افراد هویتی دروغین برای جلب توجه دیگران ایجاد می‌کنند که در چنین شرایطی برخی همسران ظاهر این افراد را با باطن همسر خود مقایسه می‌کنند و وقتی متوجه تفاوت می‌شوند نسبت به همسر خود دلسرد و دلزده می‌شوند.

این استاد دانشگاه و پژوهشگر در ادامه با بیان اینکه امروزه فراگیری اینترنت و فناوری‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی موجب ظهور «فضای مجازی» در کنار جهان واقعی شده که این امر فرهنگ و الگوهای سنتی جامعه ما را دگرگون کرده و موجب تغییر در آن شده است، گفت: گسترش فضای مجازی در حوزه خانواده، در رابطه فرزندان و والدین تغییراتی به وجود آورده است که از جمله آن می‌توان به کاهش نقش خانواده در تربیت فرزند، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به‌دلیل رشد فناوری، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ... اشاره کرد.

صیادی با اشاره به اینکه در بحث ازدواج نیز رشد و گسترش استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی مسائلی مانند ناپایداری ازدواج‌ها، تغییر الگوی همسرگزینی و انتخاب همسر از طریق فضای مجازی، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد، بالا رفتن سن ازدواج و افزایش تنوع‌طلبی جنسی مردان و زنان  و غیره، را به وجود آورده است، تاکید کرد: یکی از بزرگ‌ترین مسائل اجتماعی که جامعه امروزی ایران به آن مبتلا است. ضعف بنیاد خانواده است. از آنجایی که خانواده کانون رشد انسان‌های سالم است و سلامت آن از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. به‌نظر می‌رسد صرف نظر از آمار و ارقام بالا و روزافزونی که در مسائلی دیگر مانند بالا رفتن سن ازدواج، طلاق، فرار از منزل، فحشا و سایر مسائل خانوادگی وجود دارد، سرد شدن ارتباطات عاطفی و نارضایتی‌ها از زندگی خانوادگی زوجین مهم‌ترین آسیب فضای مجازی است که باعث ناکامی‌ها و شکست‌های بزرگی در زندگی زوجین شده است.

این متخصص روانشناسی بالینی در خصوص راه‌های پیشگری از آسیب‌های فضای مجازی بیان کرد: به‌منظور پيشگيري و كاهش آسيب‌های اجتماعی در فضای مجازي فرهنگ‌سازی برای کاهش پیامدهای آن، اطلاع‌رسانی، آموزش نحوه استفاده صحیح از این فناوری می‌تواند موثر واقع شود. تشویق به شرکت در فعالیت‌‌های اجتماعی و تقویت این‌گونه رفتارها نیز از اهمیت فراوانی برخوردار است. در این خصوص خانواده باید برای خود قوانینی برای نحوه و زمان استفاده از فضای مجازی تعیین کند؛ مثلا مواقعی که افراد در کنار هم یا در میهمانی هستند از گوشی‌های خود فاصله بگیرند و از این طریق جلوی وسوسه استفاده از فضای مجازی را بگیرند یا اینکه عادت بد برخی خانواده‌های ایرانی این است که در همه لحظه و به‌ویژه موقع مهمانی یا گفت‌و‌گوی مثبت اعضای خانواده همزمان تلوزیون و ماهواره را روشن می‌گذارند که بسیار عادت غلطی است؛ بلکه باید یاد بگیریم موقع گفت‌و‌گو و دورهمی خانوادگی تلوزیون را خاموش نگه داریم تا فضا برای گفت‌و‌گو و با هم بودن فراهم شود. به یکدیگر موقع استفاده غلط از فضای مجازی تذکر بدهیم. البته قبل از اینکه رفتاری را آموزش دهیم. قاعده این است که خود الگوی مناسبی باشیم. اینکه خانواده در اولین اقدام به‌جای سرگرمی مناسب برای کودکی که در سن مناسب نیست اقدام به خرید گوشی می‌کند و دیگر نمی‌تواند جلوی استفاده‌های غلط از آن را بگیرد.

صیادی در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه شبکه‌های مجازی چون اینستاگرام و تلگرام جزء شبکه‌های اجتماعی آسیب‌رسان به‌شمار می‌روند و در مقابل یوتیوب مثبت‌ترین شبکه اجتماعی به‌شمار می‌رود، به نظر شما چه زمانی شبکه‌های اجتماعی آسیب‌رسان ظاهر می‌شوند، توضیح داد: پیش از تصمیم‌گیری برای انتخاب یکی از این پیام‌رسان‌ها و یا مهاجرت از یکی به دیگری، باید آن دسته از محدودیت‌ها و آسیب‌ها را در کنار قابلیت‌های هر یک که در دیگری وجود ندارند، در نظر گرفت. مهم نحوه استفاده صحیح است که باید با آموزش از وقوع آسیب‌های آن پیشگیری کرد. متاسفانه بسیاری از این شبکه‌ها از امنیت لازم برخوردار نیستند. در کل دنیا برای استفاده از هر محصول یا کالا، بسته فرهنگی و آموزشی نحوه استفاده از آن کالا ارائه می‌شود. ای کاش قبل از استفاده و یا ارائه این اپلیکیشن‌ها نیز به آموزش نحوه صحیح استفاده و خطرات آن توجه شود.  فضای مجازی از قبیل یوتیوپ و غیره حسی را در مخاطب القاء می‌کند که انگار در آن فضا به اصطلاح «همه چیز هست و همه چیز گیر میاد»  در حالی که واقعا این‌گونه هم نیست و چنانچه استفاده درست نکنیم، بعد از مدتی جز تنهایی، افسردگی، اتلاف وقت که مهم‌ترین سرمایه زندگی‌مان است دستاورد دیگری نداشتیم.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه این روزها به‌دلیل رشد فزاینده برنامه‌های ارتباطی، به‌خصوص شبکه‌های اجتماعی، سرعت انتقال مفاهیم ضدارزش به‌منظور کمرنگ کردن اهمیت مفاهیم بنیادین اجتماعی اصیل و تغییر در عرف و هنجار اجتماعی بیشتر شده است، گفت: از جمله این موارد می‌توان به کمرنگ شدن نقش همبستگی‌های فرهنگی و خانوادگی، ترویج فرهنگ فردگرایی، از بین رفتن سنت‌ها و عادات فرهنگی خوب مانند با هم بودن‌ها، دید و بازدیدها، احترام به ارزش‌های فرهنگی مانند حریم‌های شخصی، ترویج فرهنگ غرب اشاره کرد.

وی با تاکید بر اینکه به‌طور قطع فضای مجازی و تحولات و دگرگونی فرهنگی اجتماعی شرایط زندگی را تغییر داده، امروزه خیلی از روابط و آشنایی‌ها از طریق فضای مجازی صورت می‌گیرد که بد هم نیست، تصریح کرد: ولی نکته اینجاست که بیشتر جامعه‌شناسان و آسیب‌شناسان خانواده معتقدند ازدواج اینترنتی در ایران بیشتر ضرر دارد تا منفعت، آن هم به این دلیل که مثل خیلی مسائل دیگر بستر مناسب برای چنین روابطی فراهم نشده است. چنانچه بسترسازی لازم صورت گیرد، بیشتر افراد فضای حقیقی را به فضایی که ریسک و خطرات زیادی در کنار منافع آن دارد، ترجیح می‌دهند.

 صیادی با اشاره به اینکه با گسترش فضای مجازی مهم‌ترین اتفاق زندگی هر فرد که ازدواج است، به چالش کشیده شده است، تاکید کرد: در فضایی که حتی افراد با نام حقیقی خود نیز وارد محیط وب نمی‌شوند، آیا می‌توان همسری مناسب برای شروع یک زندگی آرام انتخاب کرد؟ در فضای مجازی افراد با استفاده از سایت‌ها، کانال‌ها و گروه‌های مختلف مجازی با یکدیگر آشنا می‌شوند، این آشنایی که غالبا با وعده‌های کذایی صورت می‌گیرد، تبدیل به دروغی برای آغاز آشنایی می‌شود و متاسفانه بعد از اینکه وابستگی‌های عاطفی ایجاد شد با هویت واقعی طرف مقابل آشنا می‌شوند و آن وقت دیگر بیرون آمدن از چنین رابطه‌ای ممکن است سخت و پرهزینه باشد. البته برای جلوگیری و آگاه‌سازی جوانان از خطرات شروع رابطه در فضای مجازی خانواده‌ها نقش مهم و موثری را ایفا می‌کنند. آنان می‌توانند با کمتر کردن خواسته‌های خود از همسر آینده فرزندشان و آسان کردن ازدواج زندگی آرامی را برپایه آشنایی در دنیای حقیقی برای عزیزان خود فراهم سازند. مشخص نبودن حریم‌ها، روابط، آشنایی و دوستی نیز یکی از دلایل مهم روی آوردن جوانان به این دوستی‌های مجازی است، روابط و حد و مرز آن باید تعریف شود. متاسفانه هنوز در جامعه ما تعریفی درست و متفق‌القول از ارتباط دختر و پسر نداریم.

این متخصص روانشناسی بالینی و پژوهشگر با تاکید بر اینکه برای پیشگیری و کاهش آسیب‌های فضای مجازی، افراد باید دانش خود را در خصوص تمامی موضوعات به‌ویژه فضای مجازی بالا ببرند، گفت: برای موفقیت در زندگی و دنیای امروز باید سواد و دانش خود را در زمینه‌های مختلف بالا برد. این مهم‌ترین گامی است که هر فرد برای کاهش آسیب‌پذیری فردی و داشتن زندگی موفق می‌تواند بردارد. بدون شک وقتی بدانیم و آن را به کار ببریم موفق‌تر عمل می‌کنیم و کمتر دچار لغزش می‌شویم. همچنین با آگاهی از مخاطرات فضای مجازی یعنی داشتن «سواد رسانه‌ای» قادر به کشف پیام‌های پیچیده موجود در محتوای تلویزیون، اینترنت و فضای مجازی می‌شویم. خانواده‌­ها نیز باید ضرورت گفت‌وگوی باکیفیت را در خانه بیش از پیش جدی بگیرند. پدر و مادرها باید الگوی مناسبی در گفت‌وگو باشند و خود را مقید به زمان و برنامه مشخصی برای گفت­‌وگو در منزل دانسته و آن را جایگزین فضای مجازی کنند.

صیادی در ادامه در خصوص مزایای شبکه‌های اجتماعی نیز گفت: مهم‌ترین مزیت فضای مجازی ارتباط آسان جهانی است. مهم نیست که شما به‌دنبال یکی از هم‌کلاسی‌های سابق خود باشید یا معلم اول دبستانتان، هیچ راهی سریع‌تر و آسان‌تر از شبکه‌های اجتماعی نمی‌تواند در این زمینه به شما کمک کند. این روابط می‌توانند افراد را در زمینه‌های مختلفی مانند پیدا کردن شغل جدید، کسب اطلاعات یا دادن یا گرفتن پیشنهادات و راه حل‌هایی درباره مسائل کاری و یا شخصی کمک کند. اشتراک لحظه‌ای اطلاعات مزیت دیگر است؛ بسیاری از شبکه‌های اجتماعی قابلیت پیام دادن لحظه‌ای دارند. این قابلیت به این معناست که شما می‌توانید بی‌درنگ با یک چت اطلاعات را منتقل یا دریافت کنید. کافی است در خصوص موضوعی سوال برایتان ایجاد شود، اینترنت این امکان را برای دریافت پاسخ صحیح فراهم می‌آورد.

وی همچنین در خصوص آسیب‌های فضای مجازی هم تصریح کرد: به خطر افتادن حریم شخصی، کم کردن روابط رو در رو و حقیقی، نبود امنیت سایبری لازم، بروز برخی اختلالات هویت و افسردگی و تنهایی، تضعیف بنیان خانواده و شیوع آسیب‌هایی از قبیل طلاق و اعتیاد اینترنتی و اتلاف وقت از مهم‌ترین آسیب‌های فضای مجازی به‌شمار می‌روند.

صیادی در پایان با تاکید بر اینکه از دیدگاه روانشناختی اینترنت با توجه به ایجاد حس انتخاب و گزینشگری در مخاطب جذابیت و انگیزه لازم را برای استفاده دوباره فراهم می‌کند، یادآور شد: همچنین زمانی که فرد از فضای مجازی و اینترنت استفاده می‌کند نوع خاصی از حس کنترل را تجربه می‌کند. تصور می‌کند به‌راحتی بر فضایی که در آن مشغول گذران وقت است، احاطه دارد. یکی از نیازها و تمایلات افراد داشتن کنترل بر محیط پیرامون است. در واقع برای کسانی که کنترل کمتری روی زندگی روزمره و تاملات خود دارند، اینترنت و فضای مجازی احساس خوشنودی بیشتری را به همراه می آورد. چنانچه با آگاهی از این موضوعات روانشناختی به استفاده صحیح از فضای مجازی بپردازیم، می‌تواند برای ما بسیار جذاب و مفید باشد و از قابلیت‌های آن برای پیشبرد کارهایمان استفاده کنیم.