داود علیزاده:
لزوم
برنامه‌های توسعه‌ای به‌منظور حفظ و ارتقای سلامت جسمی، روانی و اجتماعی سالمندان و
ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز برای امنیت سالمند و ارتقای سطح امید به زندگی در این
افراد بیش از پیش احساس می‌شود. بر اساس سرشماری سال ۹۵ جمعیت سالمندی حدود هفت میلیون
و ۴۰۰ هزار نفر بوده است و طبق پیش‌بینی‌ها در سال ۲۰۵۰ این جمعیت به حدود ۳۰ میلیون
نفر افزایش خواهد یافت. این درحالی است که ایران در هیچ مقطعی با این افزایش جمعیت
سالمندان مواجه نبوده است.
یکی از
چالش‌های سالمندان که کمتر مورد توجه قرار گرفته است، توجه به اوقات فراغت این
گروه سنی است. در دوره جوانی، زندگی جوانان از سوی گروه همسالان بیشتر تحت تاثیر قرار
مـی‌گیرد و همچنین فـراغت‌های جـوانان تحت تسلط فرایند فردگرایی و توسعه هویت‌های جنسیتی
است؛ اما در دوران سالمندی شرایط به‌طور کامل تغییر می‌کند.
بیشتر
مطالعات تاکید دارند که سالمندی با کاهش فـعالیت‌های فـراغتی به ویژه کاهش شکل‌های
فراغت خارج از خانه همبستگی دارد. در این مرحله از زندگی، الگوهای فـراغتی مـتصلب
شـده و غیر متحمل است که تا پایان عمر تغییر کند. کاهش درآمدها که ناشی از خـروج
از دوران اشـتغال است؛ از دست دادن شبکه دوران کار و اشتغال، علل اصلی کاهش فعالیت
فراغتی سالمندان است. در بـرخی مـوارد از بـین رفتن سلامتی و افزایش ناتوانی نیز
در این کاهش موثرند.
یکی از
مهم‌ترین جـنبه‌های زنـدگی سـالمندان توجه به مساله نسل‌ها و همبستگی بین آن‌هاست.
چالش زمان و فـضای فراغت سالمندان تاحد زیادی به وضع چنین رابطه‌ای برمی‌گردد. اگرچه
درست است که سالمندان به سال‌هایی رسیده‌اند کـه فـعالیت‌های فـراغتی‌شان رو به
افول نهاده است؛ اما باید این مساله بار دیگر قـطعی نـدانست و به‌فهم حالات و احساسات
آنها در این موقعیت جدید پرداخت.
به قول
الیاس جامعه‌شناس آلمانی مـکتب انـتقادی آنها را محتضران دم مرگی ندانیم که دیگر
به هیچ نمی‌ارزند. به عبارت دیـگر، نـاهم ذات‌پنداری گروه‌های دیگر مانند جوانان با
پیران شکاف نسلی و گرفتاری‌های آنها را دو چندان کرده است.
براساس
مطالعات انجام شده، حتی سـالمندان شـاغل (بازنشته‌های شاغل) تنها می‌تواند چیزی حدود
25 درصد زمان خود را با کار پر کـنند. مـحاسبه شده است که این کارها تـنها 25 ساعت
در هفته برای مـردان و 18 سـاعت برای زنان است. بنابراین ایـن مـساله باعث می‌شود کارهای
خانگی در بین سالمندان افزایش یابد. گزارش شده است که سـالمندان دو بـرابر سال‌های
میانسالی کار خانگی مـی‌کنند؛ امـا زنـان سالمند از میزان کـار خـانگی‌شان تا یک سوم
کـاسته مـی‌شود سالمندان بیشتر اوقات فراغت را به سبب الگو فراغت زندگی به خواندن
روزنامه، گـوش دادن بـه رادیو و تماشای تلویزیون می‌کنند؛ اما زمـان خـوردن آنها کـاهش
مـی‌یابد. مصرف فراغت بالای 65 سـاله‌ها در مورد گذران اوقات فراغت با تلویزیون، رادیو
و روزنامه از گروه سنی 64-18 سال بیشتر است. ( سعیدی،66:1388)
در نظر‌سنجی که در سال 1394 در ایران انجام شد
است بازنشستگان با اشتغال مجدد موافق هستند. در این نظر‌سنجی حدود 50 درصد بازنشستگان
مخالف استراحت در این دوران بوده‌اند. در عـین حال حدد 56 درصد نیز معتقدند که بازنشستگان
در این دوران نیز باید مشغول به فعالیت و شغل دیگری شوند. (نشریه ثمر، شماره 158،1394:4-5)
می‌توان
ادعا کرد که کار می‌تواند تاثیر بیشتری بر توزیع زمـان فـراغت در میان سالمندان داشته
باشد تا موقعیت سالمندی آنان این امر، هم از جنبه اقتصادی مهم است، هم از جنبه اجتماعی
کار، یعنی از دست رفتن هـویت شـغلی، شبکه دوستان در محل کار و انـرژی مـصرف نشده،
قابل بررسی جدی است. به علاوه، روندهایی که
باعث افزایش عمر و بهبود بهداشت شخصی شده است از جمله مورد مهم دیگری است که نـمی‌توان
بـه سادگی خروج اجباری فـرد از بـازار کار را نشانه ناتوانی او دانست.
مطالعات
دیگری نشان داده‌اند که روند انجام فعالیت‌های فراغتی مشارکت جویانه و جمعی، که اسـاس
آن فـراغت بیرون خانه است، در سنین سالمندی نیز ادامه داشته است، اگرچه در کل نسبت
بـه سـال‌های قـبل کاهش می‌یابد؛ اما روند تاریخی این فعالیت‌ها همچنان افزایش می‌یابد.
در بازنشستگی،
هزینه فرصت گذران فراغت و فعالیت‌های خانگی پایین می‌آید و بـه دلیـل شغل
نداشتن افراد و به دلیل کاهش درآمد و کاهش هزینه فرصت، سالمندان بیشتر وقت را در
خانه می‌گذرانند و وقت خود را صرف پخت و پز، تمیز کردن و کارهای خانگی می‌کنند. این
تحقیق نـیز بـه نحو اقتصادی و با استفاده از مفهوم منفعت نشان می‌دهد که چقدر کاهش
درآمد می‌تواند در نحوه صرف فراغت تاثیرگذار باشد و تنها نباید رشد الگوی فراغت خانه
محور را با الگوی بیولوژیکی‌روانـی تـبیین کرد.
سالمندان،
به‌ویژه از این جـنبه گـروه‌های آسیب‌پذیری نشان می‌دهند که احتمالا به‌عنوان گروه‌های
ناتوان به علت نداشتن قدرت استفاده از استقلال خود محسوب می‌شوند. به عبارت دیگر،
آنها گویا احـتیاج بـه استقلال ندارند. دید عـمومی بـه سالمندان اغلب این‌گونه
است که آنها چنان گیج و به لحاظ روحی حواس پرت هستند که قدرت اعمال اختیار و آزادی‌شان
را ندارند. مطالعات دربارۀ حواس‌پرتی سالمندان در خانه‌های مراقبت از سالمندان، این
نکته را پیش مـی‌کشد کـه کارکنان و مراقبان آنها، تا حد زیادی نسبت به وضع ناتوانی
و ضعف روانی و جسمی سالمندان غلو می‌کنند. ممکن است همین امر به تشدید چنین تظاهراتی
در مورد سالمندان منجر شده باشد.
مستمری
و تعیین مـستمری برای بازنشسته‌ها به ظهور این تصور که سالمندان به عنوان طردشدگان
از کار و به معنای عناصری عاطل و باطل هستند، انجامیده است. حتی اقتصاد بازار نیز
با حذف این گروه و اعمال یک تـبعیض سـنی به این تصور دامن زده است. روندی که با
طرح مساله تبعیض سنی مقابله می‌شود (پیرسون،1381)
در ایران نتایج تحقیقات نـشان مـی‌دهد کـه تمایز
طبقاتی برحسب رفتار فراغتی وجود ندارد (رفتارهای فرهنگی ایرانیان،1383: ص 34 الی
35). همان‌طور که پدیده فـراغت تـظاهری، در کار نکردن و غیر مولد بودن خود را نشان
می‌دهد، کار کردن و فراغت کم، بـا وجـود فـاصله طبقاتی، نشان از غالب بودن ارزش کار
و تولید در جامعه روستایی ایران است. اگرچه، نتایج این تحقیق، حـاکی از ایـن است
که میزان اوقات فراغت در روزهای تعطیل با تغییر پایگاه طبقاتی تـغییر مـی‌کند (هـمان).
همان‌طور
که در الگوی فراغت سالمندان قابل پیش‌بینی است، در این تحقیق نیز میزان فراغت در
روزهای کـار در جـمعیت روسـتایی، نشان می‌دهد که گروه سنی بالاتر از 64 ساله بیشترین
و گروه سنی 26-40 ساله، کـمترین مـیزان اوقات فراغت را دارند. با توجه به وضع گروه‌های
سنی در جمعیت روستایی و مهاجرت‌هایی که در دهه‌های اخیر در مـیان گـروه‌های سنی جوان
رخ داده است، طبیعی است که گروه سنی 26-40 ساله، نیروی محوری کـار روسـتایی باشد؛
اما میزان فراغت اعضای خانواده‌های روسـتایی بـا افـزایش سن رو به کاهش می‌گذارد و
فقط در سنین بـالای 64 سـال دوباره افزایش می‌یابد (همان:36 تا 38).
بنابراین،
می‌توان ادعا کرد که کار نقش مـهمی را در مـیزان اوقات فراغت می‌گذارد. وقتی در خـانواده‌های
روسـتایی به سـبب حـمایت از افـراد سالمند کار بر دوش جوان‌ترها قرار مـی‌گیرد، کـاهش
کار سالمندان زمان فراغت آنها را بالاجبار بالاتر می‌برد. این مساله لزوما بـه دلیـل
موقعیت فیزیولوژیکی-روانی پیری و سالمندی نـیست، بلکه خانواده گسترده روسـتایی در ایـران
از حمایت از سالمندان آنها را از کار کـردن جـدا می‌کند.
در مورد
نحوه گذران فراغت باید گفت که در جامعه ایران در حـدود 65 درصـد خانواده‌ها اصلا مطالعه‌ای
نمی‌کنند (هـمان:51) یکی از فعالیت‌های فرهنگی که سالمندان می توانند انجام دهند کتاب
خواندن به شکل فردی و گروهی است، این افراد می‌توانند با تشکیل گروه‌های همکاران و
دوستان روزهای خاصی در هفته را با یکدیگر کتاب بخوانند. مـساله‌ای کـه بسیار قابل
بـررسی و مـهم است. نتایج پژوهش‌ها نـشان داده است که میزان کتابخوانی سالمندان
بسیار پایین‌تر از سایر گروه‌ها است، در حالی که زمان فـراغت آنها بسیار بیشتر از
دیگران است (همان: 54-55)
برنامه‌های
مختلفی می‌تواند برای پر کردن اوقات فراغت سالمندان در نظر گرفته شود که با پر کردن
ساعات خالی در طول روز موجب می‌شود تا این افراد دارای سطح بالایی از سلامت جسمی و
روحی باشند.
بر اساس
نظریه رشد مرحله اریکسون انسان‌ها در مراحل مختلف زندگی با یک حالت روحی رشد پیدا می‌کنند
و در دوران میانسالی نیز این رشد خود را با نوعی سرخوردگی روحی نشان می‌دهد، در این
دوران فرد با خود تصور می‌کند که در زندگی چه کارهای درست و غلطی انجام داده است و
در طول این مدت زندگی فایده‌ای برای خود و دیگران داشته است؟ و با یافتن پاسخ این سوال
نوعی احساس سرخوردگی در او ایجاد می‌شود.
به همین
دلیل در اوقات فراغت سالمندان انجام فعالیت‌های
او در زمینه خیر رساندن به دیگران به شکل‌های مختلف مالی و عاطفی موجب می‌شود تا او
احساس مفید بودن در زندگی خود داشته باشد. از دیگر برنامه‌های اوقات فراغت سالمندان
می‌توان به انجام فعالیت‌های ورزشی اشاره کرد که بسیار دارای اهمیت است و نه تنها می‌تواند
موجب افزایش روحیه و سرگرمی در آنها شود، بلکه می‌تواند به حفظ سلامت آنان نیز کمک
فراوانی کند. سالمندان باید کمتر در فضای خانه باشند این فضا در آنها احساس بی‌حوصلگی،
کسالت و خستگی مفرط را ایجاد می‌کند.
منابع:
رج‍ب‌زاده،
اح‍م‍د (1382)رفتارهای فرهنگی ایـرانیان، طـرح‌های مـلی
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
رج‍ب‌زاده،
اح‍م‍د (1383)رفتارهای فرهنگی ایرانیان، یافته‌های طرح‌های پژوهشی فعالیت و مصرف.
کالاهای فرهنگی در مـناطق روسـتائی کـل کشور، طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
پیرسون
کریستوفر(1381) معنای مدرنیت. ( گفت‌وگوی کریستوفر پیرسون با آنتونی گیدنز) ترجمه ع.ا.سعیدی
کویر.
سعیدی،
علی‌اصغر، 1388، چالش های فراغت سالمندان در ایران مجله مطالعات فرهنگی و ارتباطات، پاییز 1388 - شماره
16
.
پربازدید ها