الهام بهروزی:
گوجه فرنگی
یکی از محصولاتی است که در بخشی از مناطق استان بوشهر کاشت و برداشت میشود. گوجه
فرنگیهای تولید شده در این استان جزء صیفیجات باکیفیت کشور بهشمار میرود.
البته در این میان، برای کیفیتبخشی و رشد این محصول عمدتا از کودهایی استفاده میشود
که هرچند به کیفیت و اندازه محصول میافزاید؛ اما مخاطراتی را برای محیط زیست،
انسان، موجودات خاکی و... به همراه دارد.
یکی از کودهای
مصرفی در این زمینه کود اوره است؛ کود اوره که به کود شکری نیز معروف است در سطح
جهان از پرمصرفترین و ارزان ترین کودهای شیمیایی ازتی است. کود اوره ٤٦ درصد ازت
دارد و حلالیتش در آب خیلی خوب است و به همین دلیل در خاک برای تهیه محلولهای کودی
و محلولپاشی روی گیاه مورد استفاده قرار میگیرد. در محلولپاشی روی گیاه ممکن
است که کود اوره دارای مقداری ماده سمی بیوره باشد که این ماده نباید از یک مقدار
مشخص بیشتر باشد. مشکلی که در ارتباط با کود اوره وجود دارد، این است که بهدلیل
حلالیت زیادش شستو شویش در خاک خیلی زیاد است؛ یعنی اگر آب آبیاری یا بارندگی زیاد
و خاک شنی باشد بهراحتی این کود در خاک شسته میشود.
کود دیگری که
در مزارع گوجه فرنگی کشت میشود، کود فسفره است. فسفر موجود در کودهای شیمیایی
معمولا بهصورت یونهای HPO4 -2 و H2PO4-
است
که فرمهای قابل جذب فسفر هستند. قابلیت جذب H2PO4-بیش از HPO4
-2
است. اسید فسفریک نیز که از تجزیه مواد آلی خاک حاصل میشود قابل
جذب گیاه است؛ اما بصورت کودهای شیمیایی مصرف نمی شود. به طور سنتی درصد فسفر
کودهای شیمیایی را بهصورت
درصد اکسید فسفر (P2O5) نشان میدهند. اکسید فسفر دارای
7/43 درصد فسفر است. قسمتی از کود فسفرهای که به خاک داده میشود، به وسیله کلسیم
در خاکهای قلیایی و بهوسیله
آهن و آلومینیوم در خاکهای اسیدی تثبیت میشود و بهصورت غیر قابل جذب فوری در میآید.
بهطور میانگین
یک سوم تا دو سوم کود فسفرهای که به خاک داده میشود، در سال اول قابلیت جذب شدن
به گیاه را دارد و بخش کمی نیز طی سالهای آینده قابلیت جذب شدن را دارد. میزانهای
یاد شنده به روش کوددهی، بافت و ترکیب خاک، مقدار کود فسفری که مصرف میشود و بهخصوص موجودی فسفر قابل جذب در خاک بستگی
زیادی دارد. ظرفیت تثبیت کنندگی خاک کمتر بوده و بخش بیشتری از کود فسفر مصرفی بهصورت
قابل جذب در خاک باقی میماند؛ چون میزان محلول بودن و حرکت کود فسفره در خاک بسیار
محدود است؛ بایستی کودهای فسفره را قبل از کاشت به خاک داد و آنها را مستقیما و
ترجیحا بهصورت نواری در ناحیه توسعه ریشه قرار دارد. حداکثر میزان محلول بودن
فسفر در پی اچ 6 تا 5/6 مشاهده میشود. بنابراین رساندن پیاچ خاک به این حدود میتواند
در افزایش محلول بودن و جذب فسفر موثر باشد. تغییر پی اچ خاک در خاکهای اسیدی با
اضافه کردن آهک یا کربنات مضاعف کلسیم و منیزیم و در خاکهای قلیایی با اضافه کردن
گوگرد یا کودهای دارای واکنش اسیدی انجامپذیر است. مصرف مقدار زيادی کود حيوانی
نيز میتواند در نقصان pH خاک مفيد
باشد. ميزان محلول بودن کودهای فسفره نيز متغير است.
مدیرکل جهاد
کشاورزی استان بوشهر در خصوص مهمترین مزارع گوجه فرنگی در استان به بامداد جنوب
گفت: عمدتا گوجه فرنگی در استان بوشهر به ترتیب در شهرستانهای دیّر، دشتی،
دشتستان، کنگان، عسلویه و جم بهصورت پاییزه و زمستانه در سطحی ۱۱ تا ۱۲ هزار
هکتار کشت میشود.
محمدتقی
منوچهری درباره کودهای مصرفی در این مزارع نیز توضیح داد: کودهای مصرفشده در
مزارع گوجهفرنگی کودهای پایه (فسفره، پتاسه و ازته) به میزان ۳۰۰ کیلوگرم در
هکتار و دیگر کودهای شیمیایی (کودهای ترکیبی) هستند. عمدتا کودها ترکیبی شامل NPK
بهصورت ۲۰_۲۰_۲۰، ۱۲_۱۲_۳۶، ۱۰_۵۲_۱۰ و... کودهای ریزمغذی شامل میکرومکسها که
ترکیبی از آهن، روی، مس، منگنز و مقدار کمی از عناصر NPK
است که معمولا بهصورت پودر یا مایع بوده که در آب آبیاری یا بهصورت محلولپاشی
استفاده میشود.
وی در ادامه
با اشاره به اینکه نیتروژن یکی از عناصر پرمصرف در کشت گوجه فرنگی است و معمولا به
شکلهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرد، تصریح کرد: این عنصر نقش مهمی در رشد رویشی
گیاه و افزایش فتوسنتزی آن دارد. شاخصترین شکل مصرف آن اوره است و از کودهای ترکیبی
۲۰_۲۰_ 20 بهشمار میرود. البته از دیگر کودهای مورد استفاده در مزارع گوجه فرنگی
میتوان به کودهای فسفره و آهن اشاره کرد که کود فسفره باعث توسعه ریشهای گیاه و
کودهای آهن باعث جذب کلروفیل میشود.
مدیرکل جهاد
کشاورزی استان در مورد استفاده کودهای شیمیایی در مزارع گوجه فرهنگی تاکید کرد: مصرف
کودهای شیمیایی باید بر اساس آزمون خاک و تعیین میزان نیاز گیاه صورت بگیرد و در
صورتی که با کودهای دامی بهصورت توامان مصرف شود؛ هم عملکرد بهتری داشته و هم
ساختمان خاک حفظ میشود. مصرف بیش از حد و نامتعادل کودهای شیمیایی بیشتر از آنچه
نیاز خاک و گیاه باشد، باعث مسمومیت گیاه، کاهش عملکرد، تنش گیاه و در نهایت تخریب
ساختمان خاک میشود.
منوچهری با
بیان اینکه گوجه فرنگی معمولا به دو صورت پاییزه در شهرستان دشتستان (ارم و
بوشکان) و شهرستان جم و زمستانه در شهرستانهای دیّر، دشتی، عسلویه، کنگان و بخشی
از دشتستان کشت میشود، تصریح کرد: انتقال نشا در کشت پاییزه از اول مردادماه شروع
میشود و انتقال کشت زمستانه در مزارع از ۱۵ شهریور شروع میشود.
وی در خصوص
اشتغالزایی در این بخش نیز گفت: تقریبا از ابتدای برداشت (۱۵ آبانماه) در
شهرستانهای دشتستان و جم تا پایان فروردینماه به مدت پنج ماه اشتغالزایی مناسبی
را در سطح استان داشته و هر هکتار حدود دو نفر فصلی و یک نفر دائم مشغول به کار میشوند
که جمعا حدود ۳۴ هزار اشتغال در استان ایجاد میکند.
منوچهری با
تاکید بر اینکه کیفیت گوجه فرنگی تولیدی استان با توجه به شرایط دمایی یا آب و هوای
مناسب خوب است، افزود: در حال حاضر گوجه فرنگی خارج از فصل استان بوشهر در کشور
رتبه نخست را دارد. طبق آمار، تولید گوجه فرنگی خارج از فصل استان حدود ۶۰۰ هزار
تن در سال است. تولید خارج از فصل گوجهفرنگی مزایای خوبی دارد که از جمله آن میتوان
به بازار مناسب داخلی و صادراتی، مصرف کم آب، اشتغال بالا و امکان فراوری اشاره
کرد. همچنین باتوجه به کشت خارج از فصل این محصول (زمستانه) و نزول باران معمولا نیاز
آبی این محصول در سطح متوسط است.
در ادامه این
گزارش به مبحث اصلی این نوشتار برمیگردیم؛ به کودهایی که در این مزارع بهمنظور
رشد سریع گیاه و افزایش میزان ثمردهی آن استفاده میشود و تاثیر سوئی که از خود
برجای میگذارند.
کشاورزان برای
بالا بردن میزان تولیدات خود، با دادن کود شیمیایی زیاد زمینه رشد سریع و پرثمر گیاهان
زراعی را فراهم میسازند. این اقدام در اکثر موارد به زیان خاک و به قیمت از بین
رفتن موجودات زنده در آن تمام میشود؛ چراکه با اضافه کردن کود شیمیایی به زمین،
فقط مواد غذایی گیاه افزایش مییابد و نه تنها در بهبود خواص فیزیکی خاک موثر نیست؛
بلکه باعث تخریب ساختمان آن و همچنین خواص فیزیکی و حتی شیمیایی خاک نیز میشود و
محیط زیست را بهشدت آلوده میکند.
با این اوصاف،
آلودگی زمین به نیتراتهای موجود در کودهای شیمیایی یکی از عوارض نامطلوب این شیوه
است. ازدیاد سطح نیتروژن و فسفر موجود در محیط ناشی از مصرف گسترده کودهای شیمیایی،
سبب میشود تا انواع خزهها و گیاهان اولیه سمی در دریاچهها و آبهای ساحلی شروع
به رشد کنند و حیات آبزیان را به خطر بیندازند. از این گذشته نیترات آزاد شده در
محیط موجب آلودگی آبهای آشامیدنی و اسیدی شدن خاکها میشود. اضافه کردن کودهای
ازته به میزان زیاد، حتی موجب بدمزه شدن و به اصطلاح بیخاصیتی محصول نیز میشود.
افزون بر این، فعالیت میکرو ارگانیسمهای خاک را بسیار کند و در برخی موارد فعالیت
آنها را مختل میکنند.
بنابراین بهمنظور
حفظ محیط زیست رعایت این نکات بسیار ضروری است: 1) به زیر خاک کردن بقایای محصول
موجب تقویت و افزایش قابلیت نفوذ خاک میشود و محیط مناسبی برای موجودات ذرهبینی
خاک ایجاد میکند. 2) استفاده از کاشت ارقامی که موجب افزایش حاصلخیزی خاک شود.
3) نسوزاندن بقایای محصول سال قبل؛ زیرا این کار سبب کاهش فعالیت میکرو ارگانیسمهای
خاک، از بین رفتن رطوبت سطح خاک، کاهش مقاومت خاک در برابر فرسایش آبی و بادی میشود
و 4) رعایت تناوب زراعی.
البته در
پایان باید تاکید کرد که گوجه فرنگی به میزان کافی به عناصر غذایی برای تولید میوه
نظیر کلسیم، پتاسیم و ازت نیاز دارد. از این رو تامین نشدن این عناصر غذایی به
مقدار کافی موجب ضعیف شدن بوتهها و کاهش کیفیت میوه گوجه فرنگی میشوند. گوجهفرنگی
همچنین به فسفر برای تولید گل و میوه و ریشهزایی نیاز دارد؛ اما مصرف بیش از
اندازه فسفر موجب تولید گل به تعداد خیلی زیاد میشود که بوته گوجه فرنگی اگر به
اندازه کافی شاخه و برگ نداشته باشد گلهای تولید شده دچار ریزش میشوند. گوجه
فرنگی برای تولید شاخه و برگ به عنصر ازت نیاز دارد. بنابراین میزان کوددهی مزارع
باید طبق استانداردها و نیازی محصول صورت بگیرد تا خطری متوجه محیط زیست، خاک و
موجودات خاکی و سلامت انسانها که از این محصول استفاده میکنند، نشود.