مهدی مطلق
شهریورماه سال جاری، مقامات وزارت انرژی افغانستان، آذربایجان،
گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان، مغولستان، پاکستان، تاجیکستان و ازبکستان برای نخستینبار
به منظور بررسی مشکلات مشترک منطقهای در زمینه انرژی گردهم آمدند. یکی از اهداف
مهم این برنامه، انتقال برق به افغانستان، پاکستان، چین و کشورهای دیگر و همچنین
افتتاح مسیرهای تجاری به سمت اروپا بود. این بیانیه متشکل از ۱۰ بند بود و در زمینه تقویت همکاریهای
انرژی میان کشورهای مذکور امضا شد و این منطقه را به مسیر اصلاحات برای ایجاد
بازارهای آزاد انرژی با شرکت گسترده بخش خصوصی و سرمایهگذاری، گسترش ارتباطات و
مبادله تجربه میان کشورها در حوزه انرژی و تلاش قطعی برای استفاده از منابع تجدیدپذیر
انرژی و فناوریهای سبز سوق میدهد.
این برنامه برای رشد و توسعه ساختار منطقهای آسیای میانه، شرقی و
غربی ایجاد شده است و طرح ارتباطی با کشورهای اروپایی از نظر تبادل انرژی را نیز
فراهم کرده است و اینکه
چگونه کشورهای آسیای میانه نه تنها از نظر صادرات موادخام، بلکه از نظر انرژی نیز
به یکدیگر کمک کنند. آسیای مرکزی محور بازار منطقهای انرژی است که به داشتن ذخایر
غنی نفت و گاز و آب و برق معروف است اما برای این کشورها مهم است که همچون گذشته
روابط نزدیکی نیز با هم داشته باشند. همه این کشورها در زمان اتحاد جماهیر شوروی
از یک واحد انرژی استفاده میکردند و نیاز برق سراسر آسیای میانه از سوی ۸۳ نیروگاه تامین میشد و تاشکند بهعنوان
تقسیمکننده برق فعالیت میکرد. پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی، پنج دولت
مستقل در آسیای مرکزی تاسیس شد اما باز هم مشکلات انرژی این منطقه حل نشده باقی
ماند. ترکمنستان سال ۲۰۰۳ از
نظام یگانه انرژی آسیای مرکزی خارج شد. تاجیکستان که زمستان سال ۲۰۰۹ مصرف انرژی بسیار بالایی داشت باعث شد
ازبکستان از داشتن انرژی محروم بماند. این موضوع همچنین باعث کاهش نیروی برق در
قزاقستان شد. از اینرو حکومت ازبکستان اعلام کرد که از نظام انرژی مشترک خارج
خواهد شد.
چنین وضعیتی کشورهای آسیای مرکزی را برآن داشت تا برای تامین
مستقلانه انرژی کشورهای خود تلاش کنند که مشکلاتی را برای برخی از این کشورها در پی
داشت. روز دوم سپتامبر سال ۲۰۱۶،
مقامات ازبکستان از درگذشت رئیسجمهوری این کشور پس از ۲۵ سال خبر دادند. هدف رئیسجمهوری جدید این کشور بهبود
بخشیدن روابط ازبکستان با دیگر کشورهای منطقه بود و از آن پس گفتوگو برای از سرگیری
تولیدات مشترک انرژی آغاز شد. ماه آوریل سال ۲۰۱۸ میلادی، تاجیکستان برای نخستینبار در ۹ سال اخیر انتقال برق به ازبکستان را
آغاز کرد. کشورهای آسیای مرکزی در آینده نزدیک، از خطوط برقی که در زمان شوروی
سابق ساخته شده است، استفاده خواهند کرد. حالا چند خط برق جدید در آسیای مرکزی ایجاد
شده است ولی اکثر آنها برای بازار داخلی تعبیه شدهاند. یکی از آنها که سال ۲۰۱۵ ایجاد شده است، جنوب قرقیزستان را با
شمال آن مرتبط میسازد. دیگر خطوط از ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان به سمت
افغانستان کشیده شدهاند و شاید روزی به پاکستان هم برای صادرات انرژی کمک کنند.
سازمانهای مالی بینالمللی به کشورهای آسیای مرکزی در بازسازی و توسعه نیروگاههای
برقی زمان شوروی کمک میکنند اما سرعت این صادرات به وضعیت امنیتی و مالی
افغانستان بستگی دارد. بانک توسعه آسیا در اینباره میگوید توانمندی و توسعه این
بازار به سرمایه هنگفتی بستگی دارد اما دریافت چنین مبالغی کار سادهای نیست. ایستگاههای
برقی که در جنوب ازبکستان و تاجیکستان ساخته شده، بارها در خاک افغانستان تخریب
شدهاند. تا زمانی که مشکلات امنیتی در افغانستان ادامه داشته باشد، طرحهای عظیم
انرژی که آسیای مرکزی را با منطقه پیوند میدهد، به حالت تعلیق در میآید.
ترکمنستان در تلاش است تا برنامههای داخلی خود را در زمینه صادرات
گاز طبیعی به افغانستان، پاکستان، هند و همچنین صادرات برق به افغانستان و احتمالا
پاکستان، به مرحله اجرا بگذارد. تاکنون هیچ نشانهای از آمادگی برای شرکت در نظام
واحد انرژی منطقه آسیای مرکزی دیده نشده است، هر چند بحثهایی وجود داشت که
ترکمنستان میتواند از راه ازبکستان به قرقیزستان و تاجیکستان برق صادر کند.