داود علیزاده:

با رشد روزافزون جمعیت جهان، تامین مواد غذایی به یکی از چالش‌های مهم مبدل شده است، به خصوص در کشورهای در حال توسعه که در مناسبات رشد جمعیتی و اقتصادی و سیاسی در حال طی کردن مراحل پیچیده ساختاری هستند.

ایران نیز در دهه‌های اخیر برای تامین مواد غذایی و اقلام کشاورزی سعی در به‌کارگیری مکانیسم‌های جدید کشت و برداشت بوده است؛ بر همین اساس کود‌های شیمیایی و سموم دفع آفات که در دنیای مدرن برای کمک به بهبود تولید محصولات ترویج شده بودند، در ایران نیز رواج یافت؛ اما اینک همین اقلام به یکی از مشکلات حوزه کشاورزی مبدل شده است. استفاده بی‌رویه، زیان‌بار بودن برخی مواد و... تنها برخی از پیامدهای بهره‌برداری از این مواد است.

یک استاد دانشگاه و عضو هیات‌ علمی گروه کشاورزی دانشگاه پیام نور استان بوشهر در خصوص سهم استان در تولید محصولات کشاورزی و باغی کشور به بامداد جنوب گفت: جهان با دارا بودن هشت میلیارد جمعیت پیش‌بینی می‌شود که در سال 2050 دو برابر جمعیت فعلی خود برسد که این عامل به‌خودی‌خود باعث نگرانی بسیاری از کشورهای در زمینه تامین غذا شده است. بدیهی است ایران با بهره‌گیری از پتانسیل‌های مختلفی چون منابع طبیعی و کشاورزی سعی در تامین مواد غذایی و برطرف کردن سعی در تامین مواد غذایی و برطرف کردن این نگرانی دارد. در همین راستا سالانه 120 میلیون تن محصول کشاورزی و باغی در کشور تولید می‌شود که سهم استان بوشهر از این مقدار 17/1 میلیون تن است.

رضا یدی در ادامه با تاکید بر اینکه بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی جهان، افزایش محصول در چند دهه گذشته 23 تا 60 درصد مرهون مصرف کود شیمیایی است که غالباً کشورهای درحال‌توسعه سهم عمده‌ای (63 درصد) از مصرف‌کنندگان کود شیمیایی را تشکیل می‌دهند، توضیح داد: هرچند اطلاعات و آمار شفافی از سوی مسوولان وزارت کشاورزی در خصوص میزان مصرف سموم و کودهای شیمیایی برای محصولات کشاورزی در کشور اعلام نمی‌شود؛ ولی در مقابل مسوولان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر این باور هستند که بالایی از سرطان به‌واسطه نیترات موجود در محصولات غذایی است و همچنین استفاده از محصولات غذایی ناسالم و تراریخته می‌تواند عامل جهش‌های ژنتیکی باشد، به‌طوری‌که آن‌ها معتقدند هر ایرانی سالانه 400 تا 450 گرم سم را از طریق مصرف کشاورزی وارد بدن خود می‌کند.

به گفته وی، این در شرایطی است که طبق ماده 28 قانون حفظ نباتات وزارت جهاد کشاورزی درصورتی‌که میزان سموم ذخیره‌شده در محصولی از حد مجاز آن بالاتر برود، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با همکاری شهرداری مکلف به امحای آن و جلوگیری از توزیع آن به بازار است.

این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به اینکه در میان محصولات مختلف کشاورزی اعم از باغی و زراعی با توجه به شرایط خاص جغرافیایی که در استان بوشهر حاکم است، گیاه گوجه‌فرنگی می‌تواند به‌صورت خارج از فصل در مزرعه تولید و به بازار عرضه شود، تصریح کرد: استان بوشهر در حال حاضر تامین‌کننده 600 هزار تن گوجه‌فرنگی مصرفی کشور است. این شرایط خاص می‌تواند برای بسیاری از کشاورزان و تولیدکنندگان گوجه‌فرنگی در استان بوشهر به‌عنوان فرصت تلقی شود. درحالی‌که اگر فقط بحث تولید بیشتر بدون در نظر گرفتن مصرف بی‌رویه سموم، کود شیمیایی و علف‌کش باشد این نقطه قوت می‌تواند به‌سادگی جایگزین تهدید جدی برای منابع طبیعی و به‌طبع سلامت افراد جامعه باشد.

یدی در خصوص نگرانی‌های موجود در زمین تولید گوجه‌فرنگی بیان کرد: در این زمینه نگرانی‌های زیادی برای تولیدکنندگان وجود دارد. از جمله این نگرانی‌ها نیاز بالای آبی گوجه‌فرنگی است که برای هر هکتار آن 4000 تا 6000 مترمکعب آب نیاز است. از سوی دیگر، مبارزه با آفاتی نظیر مگس میوه، مگس سفید، شته و کرم طوقه مستلزم استفاده از سموم شیمیایی است؛ چراکه به گفته مسوولان حفظ نباتات 20 تا 30 درصد محصولات کشاورزی در اثر آفت از بین می‌روند.

به گفته این استاد دانشگاه، سموم شیمیایی برای مبارزه با بیماری‌های روبه‌فزونی گوجه‌فرنگی اعم از قارچی، ویروسی و باکتریایی کاربرد دارد. همچنین برای از بین بردن علف‌های هرز این مزارع استفاده از علف‌کش‌هایی مانند پاراکوات، سنکور، ترملان و... مرسوم بوده و امروز به امر الزام‌آور تبدیل‌شده است.

یدی با اشاره به اینکه از دیگر نگرانی‎های تولیدکنندگان گوجه‌فرنگی تامین مواد غذایی و استفاده از کودهای شیمیایی نظیر کودهای پتاسیم، نیتروژن، فسفر، کلسیم و ... در مزارع این محصول است، افزود: از طرف دیگر، استفاده بیش‌ازحد و نامتعارف این کودها به‌عنوان یک چالش و دغدغه زیست‌محیطی برای فعالان محیط‌زیست به‌حساب می‌آید؛ چراکه در درازمدت باعث شوری خاک شده و اگر خاک شور شود، جذب بسیاری از عناصر غذایی دیگر با مشکل روبه‌رو می‌شود.

وی با بیان اینکه در شرایط شوری خاک، میزان مصرف کلسیم بیشتر می‌شود، گفت: چراکه حضور کلسیم در خاک می‌تواند به جذب بهتر پتاسیم کمک کند. جذب پتاسیم عامل مهمی برای افزایش عملکرد گوجه است. در مزارعی که مبتلا به شوری خاک می‌شوند، کشاورزان از عنصر روی (zn) برای افزایش مقاومت به نمک خاک و بالا بردن تحمل به تنش شوری استفاده می‌کنند.

یدی با اشاره به اینکه در این میان آنچه مسلم است روزافزون و روبه‌رشد کود شیمیایی و سموم آفت‌کش و علف‌کش در این مزارع گوجه‌فرنگی و سایر مزارع و باغات استان و کشور است، تصریح کرد: شاید بخشی از دلیل این کار را می‌توان درگذشته جست؛ درگذشته نه‌چندان دور که با مصرف سموم ددت، آنلوسولفان، گلایفویست، دیازینون و سایر سموم پرخطر بی‌مهری خود را به طبیعت اثبات کرد.

این عضو هیات علمی دانشگاه در پایان با تاکید بر اینکه الان برای جبران خسارت واردشده به طبیعت و منابع آن نیاز است کمی تامل و ملاحظه کرد و استفاده از سموم را به‌عنوان راهکارهایی برای کنترل آفات و بیماری دانست، یادآور شد: در این راستا استفاده از کودهای زیستی و کودهای آلی و همچنین اجرای برنامه مدیریت تلفیقی آفات (Ipm)، رعایت تناوب زارعی و نیز ترویج و توسعه کشاورزی حفاظتی و پیشگیری از آلودگی آب‌وخاک برای تولید محصول سالم و ترویج فرهنگ استفاده از محصولات دارای شناسه یا برچسب سلامت سازمان حفظ نباتات و نظارت بیشتر در این حوزه انتظار می‌رود.

در هر منطقه بسته به اهمیت و شیوع سموم مصرفی مجموعه‌های آموزشی شامل آشنایی با سموم، کاربرد آن‌ها، نحوه استفاده از آن‌ها، نحوه مقابله با عوارض کوتاه‌مدت و درازمدت و اقدامات موردنیاز که بلافاصله پس از استفاده باید انجام گیرد تدوین گردیده و تحت نظر یک واحد معین و تعریف‌شده و زیر نظر کارشناسان مجرب اقدامات لازم به نحو مقتضی انجام گیرد. همچنین مجموعه‌های آموزشی باید به زبان فارسی ساده، شفاف و در صورت امکان به زبان محلی تهیه گردد. نتایج نشان می‌دهد که حدود 68 درصد واحدهای مورد پژوهش از هیچ‌گونه وسایل حفاظت فردی استفاده نمی‌کنند. با توجه به اینکه در هنگام استفاده از سموم آفت‌کش خاص راهکار حفاظتی به غیر از استفاده از وسایل حفاظت فردی مقدور نیست و حتی بایستی از چند وسیله حفاظت‌های فردی استفاده کرد. ازاین‌رو پیشنهادشده است کلاس‌های توجیهی برای کشاورزان در رابطه با نحوه حفاظت فردی و آشنایی با وسایل حفاظتی و اثرات آن بر سلامتی کوتاه‌مدت و درازمدت کشاورزان گذاشته و آموزش‌های لازم در این زمینه داده شود.

یکی دیگر از مساله‌های موجود در نبود امکانات کافی برای کشاورزان سم‌پاش و در دسترس قرار ندادن وسایل حفاظتی از طرف کارفرما است. در ارتباط با این مشکل کارفرمایان موظف هستند که این امکانات را برای کشاورزان سم‌پاش فراهم کنند. بحثی که در رابطه با آگاهی کشاورزان از نحوه استفاده از سموم آفت‌کش وجود دارد این است که 75 درصد کشاورزان اطلاعات درج‌شده در برچسب سموم مصرفی را متوجه نمی‌شوند. دلیل آن‌ها می‌توان به عواملی نظیر تخصصی بودن بیش‌ازحد اقدامات و ناآشنایی به زبان خارجی مطرح شود. در ضمن بی‌سوادی نیز یکی از عوامل مهم در این مخصوص است. با تهیه مجموعه‌های آموزشی و کلاس‌های توجیهی می‌توان این مساله را حل کرد. با توجه به آلودگی‌های زیست‌محیطی و عوارض حاصل از رها کردن ظروف سم باقیمانده که بر اساس نتایج به‌دست‌آمده درصد بالایی را به خود اختصاص می‌دهد، می‌توان نبود مقررات و آگاهی کشاورزان را مطرح کرد. با آموزش کشاورزان در سوزاندن یا دفن کردن این ظروف می‌توان به نتایج ارزشمندی دست یافت.