الهام بهروزی
لباس یکی از
المانها و نمادهای اصیل فرهنگی هر جامعه است که برگرفته از اندیشه، اقلیم، زیست،
آداب و رسوم هر منطقه است. ایران از جمله سرزمینهایی است که بهدلیل جا دادن قومهای
متعددی در خود از بلوچ گرفته تا کرد در حوزه لباس از تنوع و تعدد بیشماری
برخوردار است. هرچند امروز بسیاری از لباسهای سنتی این سرزمین در اثر پیش رفتن
زندگی به سمت مدرنیته و پیشرفت روزافزون صنعت مد و لباس در خطر فراموشی قرار گرفتهاند؛
اما هنوز برخی از فرهنگدوستان دغدغهمند وجود دارند که به فرهنگ شفاهی و پوشاک
سنتی خود وفادار بمانند و در راستای احیای آن تلاش کنند.
بدیهی است
استان بوشهر نیز در حوزه پوشاک از دیرباز از تنوع چشمگیری برخوردار بوده و بهدلیل
مراودات فرهنگی و اقتصادی فراوانی که با دیگر استانهای کشور و همچنین کشورهای
همسایه داشته است، در عرصه لباس هم از آنها تاثیر گرفته و هم تاثیر گذاشته است و
بهدنبال این تاثیر و تاثر لباسهایی بر قامت زنان و مردان بوشهری نشسته که خود
روایتگر غنای فرهنگی و اندیشهورزی و باورمندی مردمان این دیار است. شهر بوشهر بهعنوان
مرکز این استان یکی از شهرهای مهاجرپذیر جنوبی است که مردمانش دارای لباسهای سنتی
و منحصربهفردی هستند؛ اما به دلیل انعطافپذیری فرهنگ این شهر، لباسهای اقوام
مهاجر کمکم در بوشهر جا باز کرده تا جایی که بهاشتباه بسیاری از مردم بر این
تصور هستند که این پوشاک، لباس سنتی بوشهری هستند تا جایی که بومیان این شهر نیز
به تاسی از این تصور با لباسهای اقوام دیگر بهعنوان لباس بوشهری در بسیاری از
رخدادهای فرهنگی، هنری و مناسبتی ظاهر میشوند.
همین مساله
موجب شده که یکی از پژوهشگران حوزه فرهنگ شفاهی بوشهر بهمنظور تبیین و معرفی لباس
سنتی بوشهر، اقدام به تالیف اثری شاخص در این زمینه کند. الهه غریبزاده که با
پژوهشها و تالیفات خود نقش ماندگاری را در احیا و معرفی فرهنگ بومی بوشهر در این
سالها ایفا میکند با همراهی برخی از صاحبنظران بوشهری کتاب «لباس سنتی بوشهر،
گنجینهای در دست فراموشی» را در 350 صفحه نوشته و به دست انتشارات «ستاره جنوب»
سپرده است.
غریبزاده در
سال 64 در یک خانواده فرهنگدوست بوشهری به دنیا آمد. او مدرس دانشگاه، مترجم زبان
انگلیسی و یک از پژوهشگران حوزه میراث ناملموس است که در کارنامه فرهنگی خود عناوین
برگزیده بسیاری از جشنوارهها و همایشهای ملی و بینالمللی معتبر را ثبت و ضبط
کرده است که از جمله آنها میتوان به کسب مقام برتر جشنواره بینالمللی هنرهای
اسلامی مالزی، پژوهشگر برگزیده اجلاس بینالمللی میراث معنوی، پژوهشگر برتر همایش
روز ملی خلیج فارس، پژوهشگر برتر جشنواره اشتغال و توسعه کارآفرینی، کسب عنوان
برتر جشنواره استانی مد و لباس فجر و... اشاره کرد. گفتوگویی را با الهه غریبزاده
پیرامون فرهنگ بومی بوشهر و تالیف کتاب «لباس سنتی بوشهر، گنجینهای در دست فراموشی»
صورت دادهایم که در ادامه شما را به خواندن آن دعوت میکنیم.
خانم غریبزاده
از کی به فکر جمعآوری فرهنگ بومی بوشهر در قالب کتابهای مجزا افتادید؟
در اوایل دهه
90 زمانی که برای نخستین بار واحد میراث معنوی فرهنگی به رشته مدیریت امور فرهنگی
مراکز دانشگاهی اضافه شد، ما با کمبود منابع در این حوزه حتی در سطح ایران مواجه
شدیم. سمیه مهدوینیا و آرش نورآقایی در تهران کتابی را با عنوان «میراث معنوی»
تالیف کردند ولی جوابگوی نیاز مخاطبان این رشته نبود. از این رو، با توجه به
گستردگی بحث میراث معنوی (میراث ناملموس) و ارتباط آن با تاریخ، فرهنگ، هنر، صنایع
دستی، میراث فرهنگی و گردشگری و همچنین به دلیل شرایط تحصیلی دانشجویان در این
رشته بر آن شدم که مجموعهای چندبخشی و مرتبط به هم را در این زمینه تهیه و تنظیم
کنم. بنابراین سه عنوان طرح پژوهشی را در دستور کار قرار دادم که به این شرح
هستند: میراث جلوهای از تاریخ (مطالب بهم پیوسته با موضوعات اساطیر، تاریخ، زبانهای
باستانی، آثار و مفاهیم میراث فرهنگی و معنوی و گردشگری ثبت شده در یونسکو و
موزه)، میراث معنوی ایران (مجموعهای از آثار معنوی ایران به تفکیک استانها) و میراث
معنوی جهان (مجموعهای از میراث معنوی ثبتشده به تفکیک کشورها) که طرح پژوهشی «میراث
جلوهای از تاریخ» بهعنوان کتاب برتر اساتید کشوری دیپلم افتخار گرفت. بعدها با
تهیه و تنظیم آرشیوهای مکتوب و تصویری این اثر در اختیار دانشجویان و علاقهمندان
قرار گرفت و همچنین با ایجاد شبکهسازی مجازی فایلهای آن را در موضوعات متنوع در
رسانههای اجتماعی اطلاعرسانی کردم. افزون بر این آثار، «گویشنامه جنوب؛ از
بوشهر تا لارستان» و همکاریهای پژوهشی در حوزه موسیقی فولکور و نگاشتن تاریخ شفاهی
دیگر مراحلی بود که مرا در نوشتن فرهنگ بومی بوشهر مصمم کرد.
آثار تالیفشده
آیا صرفا برای قشر دانشگاهی گردآوری شد؟
خیر، همه
اقشار و علاقهمندان به فرهنگ بومی میتوانند از این آثار استفاده کنند.
شما تاکنون بسیاری
از جنبههای فرهنگی بوشهر را در کتابهایی مجزا با پژوهش و تحقیقات بسیار و اغلب میدانی،
ماندگار کردهاید، در تازهترین کار خود به مقوله لباس یا پوشش بومی منطقه روی
آوردهاید، انگیزه شما از این کار چه بود؟
در طول همه این
سالها و با توجه به تجربیات ملی و بینالمللی فرهنگی هماره با نبود منبع مشخصی از
وضعیت لباس بوشهری مواجه بودم. متاسفانه در آرشیو کتب منتشرشده بوشهر، ما با نبود
حتی یک تیتر کتاب در حوزه لباس مواجه بودیم یا دستکم من با چنین اثری برخورد
نکردم. متاسفانه با نگاهی به شیوههای قومی و عادات سنتی افراد و با نیل به فرهنگ
کهن دیارمان، متوجه شدم وجود عوامل بیرونی ناشی از مدرنیته موجب کمرنگی و در اغلب
موارد منسوخ شدن برخی آداب و رسوم شده که خوشبختانه همچنان شاهد ریشههای آن در
کالبد جامعه چه از لحاظ تبلیغات فرهنگی و چه از لحاظ ثبت و ضبط این مهم هستیم.
بهعنوان یک
پژوهشگر، آیا کتاب را قالب مناسبی برای ماندگاری میراث فرهنگی و پوششی منطقه بوشهر
دیدید؟
ببینید این
نکته با توجه به درجه تاثیرگذاری فزاینده آن در جامعه، بایستی بیشتر مورد بررسی
قرار گیرد، در اینجا بحث پوشش و یکسانسازی آن در گروههای عدیده فرهنگی و هنری
مطرح است. بیشک خدشه وارد شدن و بیتوجهی به آن از سوی افراد، ضربهای جبرانناپذیر
به مقوله فرهنگی اجتماعی وارد میکند که متاسفانه امروزه ما شاهد ظهور لباسهایی
هستیم که با سنت اصیل بوشهری منافات دارد و جایگزین نامناسبی برای ارزشهای پوشاک
بنیادیمان شدهاند که به علت رنگ و لعاب لباسهای امروزی و ناآگاهی نسل نو مورد
پذیرش اجتماعی قرار گرفته و به عنوان ارزش و الگو در سایر شهرها و کشورها قلمداد
میشوند! بدونشک، لباسهای محلی
اهالی استان بوشهر یکی از مهمترین جاذبههای فرهنگی این منطقه بهشمار میرود. امیدوارم
که این کتاب با بخشهای متنوع بتواند قالبی مناسب برای صیانت از میراث فرهنگی و
معنوی دیارمان باشد.
فکر میکنید
با احیای فرهنگ اصیل و دیرینه این زادبوم، نسل امروز این منطقه را چگونه میتوان
با آن پیوند داد و گسست فرهنگی موجود را جبران کرد؟
امروزه نگاهی
که از سوی رسانهها، سازمان میراث فرهنگی و حتی بسیاری از مردمشناسان و فرهنگشناسان
ما ترویج میشود؛ نگاه زینتی و تفریحی به سنت است. نگاهی زيباييشناسانه که مبتنی
بر معرفی آداب عروسی و عزای اقوام مختلف، بازیهای محلی، جشنهای بومی است. نگاهی
که مراجعه به سنت را نوعی سرگرمي میداند؛ مثل شركت در يك كارناوال يا مشاهده يك
مركز خريد و در بهترین حالت مراجعه به فرهنگ و ميراث تمدنی با نگاه موزهای و برای
کسب معلومات عمومي درباره لباسها و خوراكهاي اقوام گوناگون. اين نگاه به سنت
اگرچه بد نیست؛ اما نوعی تصور را در پس خود ترویج میدهد که سنت امری تمامشده و
مربوط به گذشته است که به درد زندگي امروز ما نميخورد. آشنایی با لباسی که هرگز
آن را نخواهیم پوشید و خرافاتی که به آنان پوزخند خواهیم زد. این نگاه به سنت،
صرفا يك بازي احساسی و میلی نوستالژيك به گذشتهای است که از دست رفته و هر طور
شده باید حفظش کرد؛ اما نگاه اندیشورزانه به سنت، بهدنبال بهرهگيري از آن، فرهنگ
و تمدن ايراني به عنوان پلي براي آينده است؛ بنابراین مراجعه به سنت ضرورت دارد
برای اینکه خود را دقیق بشناسیم که ما چگونه انسانهایی بودهایم و برای پیشرفت باید
چگونه انسانهایی باشیم؟ از اینرو، کاوش و پژوهش درباره باورهای عامیانه نه تنها
از لحاظ علمی و روانشناسی قابل توجه است بلکه برخی از نکات تاریک فلسفی و تاریخی
را نیز برایمان روشن میسازد. برخی دیگر از گفتارهای عامیانه، چون ترانههای
کودکانه، مرز و زمان نمیشناسد و به اندازهای با روحیه و زندگی بچهها متناسب
هستند که همیشه روح و تازگی دارند و هیچ چیزی هم جانشین آنها نخواهند شد.
کتاب «لباس
سنتی بوشهر، گنجینهای در دست فراموشی» چه چیزی را منعکس کرده است؟
این اثر با
ادای احترام و نهایت تواضع به اقوام مختلف ساکن در جای جای استان و حفظ شأن و
منزلت آنها، با به تصویر کشیدن علمی و میدانی لباسهای اصیل مردم بوشهر گامی را در
زمینه بازشناسی و فرهنگسازی این میراث ارزشمند برداشته و همچنان این ادعا را به
منصه ظهور رسانده که بوشهر از دیرباز تا کنون دارای لباسهای مطابق با اندیشه،
اعتقاد و بر مبنای سلیقه خاص زنان و مردان منطقه و مهمتر از همه آب و هوای گرم و
مرطوبش بوده است.
برای نوشتن این
کتاب در خصوص مقوله پوشش بومی چه راهی را طی کردید و موانع و حساسیتهای راه کدام
بود؟
در حوزه پوشاک
بوشهر ما با نبود منابع مکفی مواجه بودیم. کتابهای تاریخی خیلی جسته و گریخته به
این مهم پرداخته بودند. عکسهای موجود در آرشیوهای شخصی تا حدی راهگشا بود. با این
حال، بر آن شدیم که از طریق نگاشتن تاریخ شفاهی و تنظیم مصاحبههایی با افراد
متبحر، اساتید دانشگاه، پژوهشگران و صنف خیاطان و پیران محلات مرکزی و دیگر مناطق
حوزه مطالعاتی با طبقهبندی موضوعی و شناخت مکفی و با ساماندهی دستنویسها و
خاطرات آنها بتوانیم به نتایج مطلوبی برسیم.
کتاب «لباس
سنتی بوشهر، گنجینه ای در دست فراموشی» شامل چند بخش میشود؟
کتاب «لباس
سنتی بوشهر، گنجینهای در دست فراموشی» با مقدمه سیدجعفر حمیدی نوشته شده و به تائید
صاحبنظران این حوزه رسیده است. این اثر در هشت فصل با محتوای تاریخی، فرهنگی،
عکس، مصاحبههای میدانی، فرهنگ اصطلاحات و طرح اجرائی فرهنگی تنظیم شده است و در
بخشهایی از آن به نحوه لباس پوشیدن زنان و مردان با اولویت محلات شهر بوشهر
پرداخته و بهصورت تطبیقی نحوه پوشش در شهرستانهای وابسته منطقه به اختصار توضیح
داده شده است.
در پایان
یادآوری میشود، کتاب «لباس سنتی بوشهر، گنجینهای در دست فراموشی» در 350 صفحه بهزودی
از سوی انتشارات «ستاره جنوب» راهی بازار کتاب خواهد شد.