داود علیزاده
ایران یکی از کشورهای بیابان‌خیز و کم‌آب است که همواره در اثر دخل و تصرف‌های نابجای انسانی و بلایای طبیعی چون سیل، زلزله و... بسیاری از منابع آبی و خاکی آن در خطر قرار دارد. از این‌رو در سه دهه اخیر تلاش شده است تا با اجرائی کردن طرح‌های مختلفی با بیابان‌زایی، فرسایش خاک، خشک شدن سفرههای آب زیرزمینی مقابله شود.
طرح آبخوانداری که اجرای آن در سال ۷۴ مصوب شد یکی از همین طرح‌ها در راستای مقابله با فرسایش خاک و خشک شدن سفرههای زیر زمینی بوده است. این طرح با مهار و کنترل آب سیلاب حجیم و شدید به حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی، افزایش ذخیره سفرههای آبی زیرزمینی، افزایش پوشش گیاهی و جمعیت جانوری و... در کشور کمک می‌کند.
استان بوشهر با توجه به اقلیم کم‌آب به‌عنوان یکی از مناطق هدف این طرح انتخاب شد که در نهایت پس از پیمایش استان از سوی دکتر آهنگ کوثر (بنیانگذار طرح آبخوانداری کشور) و تیم همراه بخشی از حومه شهر اهرم مستعد اجرای این طرح معرفی شد و در همان سال ۷۴ این طرح در استان اجرا و آغاز به کار کرد.
اجرای این طرح نه تنها منجر به کنترل سیلاب‌ها شد؛ بلکه از تخریب‌های آن جلوگیری کرد و به حاصلخیزی خاک و رونق کشاورزی، افزایش پوشش گیاهی و جمعیت جانوری و پرندگان، افزایش ذخیره سفرههای آب زیرزمینی منطقه را در پی داشت.
با این حال در سال گذشته آبخوان‌ها در مسیر یکی از پروژه‌های شرکت نفت قرار گرفت و هرچند مسیرهای جایگزین برای جلوگیری از تخریب آبخوانداری اهرم به شرکت نفت معرفی شد؛ اما در نهایت پیمانکار شرکت نفت در روزهای آخر سال ۹۸ و در میان بحبوحه شیوع کرونا بدون اطلاع‌رسانی به دستگاه متولی این آبخوانداری اقدام به تخریب سازههای خاکی و بتنی آن کرد که این اقدام شتاب‌زده با شکایت مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی متوقف شد در حالی که دیگر جانی در کالبد آبخوانداری اهرم نیست و این تخریب سرآغاز تخریب‌های ویرانگر سیل در ناحیه تنگستان خواهد بود.
بامداد جنوب در این خصوص نظر برخی از کارشناسان و معترضان تخریب آبخوانداری اهرم را در راستای اجرای پروژه ملی شرکت نفت جویا شده است.
محمد درویش، عضو هیات علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع در خصوص تخریب آبخوانداری اهرم به‌دلیل اجرای پروژه ملی شرکت نفت گفت: این اقدام متاسفانه در واپسین روزهای فروردین‌ماه ۹۸ در استان بوشهر صورت گرفته است. تخریب آبخوانداری اهرم یک خطای نابخشودنی است؛ این آبخوانداری به وسعت دو هزار و پانصد هکتار حدود ربع قرن قدمت دارد و در این بازه زمانی توانسته هم از شدن سیلاب‌های مخرب منطقه بکاهد و هم بر میزان ذخیره سفرههای آب زیرزمینی به میزان شش میلیون مترمکعب در سال بیفزاید تا کشاورزان منطقه با امنیت بیشتری به کشت و کار بپردازند.
به گفته مولف برترین گزارش راهبردی ۲۰ساله وزارت جهاد کشاورزی در حوزه مدیریت بیابان، پیمانکاران شرکت نفت با بلدوزر و بیل مکانیکی بدون هماهنگی و اطلاع‌رسانی به متولیان پروژه اقدام به تخریب سازههای خاکی، سنگی ملاتی، توری گابیونی و بندهای خاکی ذخیره آب سیلاب کرده‌اند. در واقع با این اقدام شرکت نفت، دیگر نه تنها کل مسیرهای آبراهه‌های کنترل‌شده به عرض ۲۰ متر باز شده، بلکه دیگر آبی در منطقه نه کنترل میشود و نه ذخیره! بنابراین از این پس اراضی کشاورزی، جاده‌ها و منازل مسکونی روستاهای پیرامونی این آبخوانداری از خطر سیل نیز در امان نخواهند بود.
وی با تاکید بر اینکه مسوولان نفتی در توجیه این عمل غیرفنی خود گفته‌اند که خط لوله نفت یک پروژه ملی است و هیچ‌کس اجازه حتی ممانعت از کارهای غیرفنی و غیرقانونی ما را ندارد، افزود: این در حالی است که با تخریب این آبخوانداری خطوط لوله نفتی در آن محدوده از این پس از خطر سیل در امان نخواهد بود و می‌تواند فاجعه‌آفرین شود! مانند اتفاقی که در قزوین اتفاق افتاد!
درویش در خصوص فواید این آبخوانداری در تنگستان توضیح داد: این آبخوانداری که تقریبا در سال ۷۴ در اهرم احداث شد، برای منطقه فواید بسیاری داشت که از جمله آنها می‌توان به افزایش قابل دسترس آب و افزایش ذخیر سفرههای آب زیرزمینی، جلوگیری از فرسایش خاک و حاصلخیزی آن، کاهش تبخیر، حفظ آب و باروری زمین‌های خشک، استحصال پوشش گیاهی، مهار سیلاب‌های شدید و حجیم در منطقه، استحصال آب برای آبیاری، دستابی به آب بهداشتی و پاک برای مصارف خانگی، افزایش جمعیت جانوری و پرندگان در منطقه، مقاوم‌سازی مزارع در مقابل آفات، افزایش تاب‌آوری نطقه در برابر بلایای طبیعی، استفاده تفرجگاهی از منطقه و... اشاره کرد.
رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو با تاکید بر اینکه باید دستگاه‌های نظارتی و مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری به‌صورت قاطعانه در برابر این سرمایه‌سوزی و تخلف آشکار واکنش نشان بدهند، تصریح کرد: افزون بر آن فعالان محیط زیستی و جامعه محلی نیز نباید ساکت بنشینند و همان‌گونه که در نجات کوه بیرمی از دست سودجویان موفق ظاهر شدند در این زمینه نیز ساکت ننشینند و بر اساس ماده (۶۳) آیین دادرسی طرح شکایت کنند.
درویش در پایان با اشاره ماجرای تلخ هورالعظیم، این تالاب بی‌رقیب که قربانی توسعه میدان‌های نفتی دشت آزادگان شد نسبت به تکرار این تراژدی در اهرم هشدار داد و یادآور شد: متاسفانه صنعت استحصال و مصرف سوخت‌های فسیلی یکی از بزرگ‌‌ترین ضربه‌ها را به تاب‌آوری زمین وارد کرده است! امید می‌رود که از سقوط آزاد و تاریخی قیمت نفت در اثر شیوع کویدد ۱۹ عبرت می‌گرفتیم!
همچنین در همین زمینه عضو هیات علمی مرکز تحقیقات آموزش کشاورزی و منابع طبیعی جهاد کشاورزی استان فارس و یکی از بنیانگذاران طرح آبخوانداری کشور نیز در معرفی این طرح به بامداد جنوب گفت: این طرح ۲۵ سال پیش برای مقابله با پدیده بیابان‌زایی و افزایش ذخیره سفرههای آب زیرزمینی و جلوگیری از تخریب سیلاب از سوی استاد سیدآهنگ کوثر مطرح و در نقاط مختلف کشور اجرا شد.
به گفته مجتبی خاک‌پرور در ادامه در همان سال در استان بوشهر با حضور استاد کوثر پس از پیمایش تمام مناطق این استان با همکاری مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام آن زمان -که وابسته جهاد کشورزی بود- تنها منطقه اهرم برای اجرای این طرح مستعد اعلام شد که خود استاد کوثر در همه مراحل اولیه احداث سازههای این آبخوانداری حضور داشتند و در این زمینه من نیز همکار داشتم. بعدها در این ایستگاه تحقیقات محلی بسیار قابل قبولی در بستر طبیعی صورت گرفت و به‌دنبال آن مقالات علمی معتبری از این مرکز در مجلات داخلی و خارجی منتشر شد.
وی در ادامه در خصوص اهمیت آبخوانداری اهرم توضیح داد: این طرح از دو حیث حائز اهمیت است؛ یکی اینکه در این منطقه سیلاب پرحجم و بسیار شدیدی اتفاق می‌افتاد که هر ساله آسیب زیادی به زمین‌های کشاورزی، خانه‌ها، احشام و دام‌های ساکنان روستاییان وارد می‌کرد اما با احداث این آبخوانداری سیلاب در منطقه کنترل و آب آن در عرصه دو هزار و پانصد هکتاری که محدوده طرح بود گسترده میشد و این امر موجب تغذیه چاههای فرودست آبخوانداری اهرم میشد و با وجود اینکه در این چند سال تعداد حلقه چاههای کشاورزی در منطقه ۱۰ برابر شده بود اما به‌دلیل وجود این آبخوانداری در میزان ذخیره آبی این چاه‌ها کاهشی دیده نشد! و دوم اینکه این آبخوانداری از مکانی برخوردار است که حالت الگویی برای دیگر مناطق داشت که متاسفانه این الگو را شرکت نفت برای اجرای یک طرح ملی تخریب کرده است.
خاک‌پرور با تاکید بر اینکه تخریب این آبخوانداری خسارت مالی فراوانی به سازههای خاکی و بتنی این آبخوانداری که جزء اموال دولتی به‌شمار می‌روند، وارد کرده است، تصریح کرد: این خسارت‌ها حتما باید از سوی متولی طرح پرداخت شود اما این تخریب از آن پس برای منطقه فاجعه‌بار خواهد بود؛ چراکه تمام شبکه‌هایی که در پیشگیری سیلاب در منطقه نقش داشتند به دلیل پروزه ملی شرکت نفت تخریب شده‌‌اند و از این پس نه تنها با سیلاب‌های شدیدی روبه‌رو خواهیم شد بلکه با تخریب‌های وسیعی در سطح زمین‌های کشاورزی و روستاهای اطراف مواجه می‌شویم که البته بیش از همه خود لوله‌های شرکت نفت در خطر این تخریب قرار دارند! افزون بر آن به‌دلیل اینکه دیگر آب سیلاب در این منطقه مهار و کنترل نمی‌شود و بعد از تخریب می‌رود کاهش شدید ذخیره سفرههای آب زیرزمینی را شاهد خواهیم بود.
عضو انجمن پژوهشی احیای پایدار مناطق خشک در ادامه با بیان اینکه بر اساس تحقیقات صورت‌گرفته در این منطقه در سال حداقل سیلاب در دو نوبت اتفاق می‌افتاد و به کمک آبخوانداری اهرم بالغ بر شش میلیون مترمکعب آب در سفرههای آب زیرزمینی ذخیره میشد، گفت: این در حالی بود که همین مقدار هم از چاههای آب برای کشاورزی برداشت میشد. بنابراین سفره‌ها در حالت تعادل قرار داشتند؛ یعنی میزان برداشت از سفره‌ها با میزان تغذیه آن برابر بود. حال با تخریب این آبخوانداری اگر تغذیه سفرههای آب زیرزمینی از بین برود و صرفا از چاههای آب برداشت شود در آینده‌ای بسیار نزدیک (سه یا چهار سال) با خشک شدن چاههای این منطقه روبه‌رو خواهیم شد.
خاک‌پرور با تاکید بر اینکه در حال حاضر مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی که متولی این ایستگاه است، از پیمانکار پروژه شکایت کرده است، افزود: به دنبال این شکایت با دستور دادستان منطقه فعلا عملیات شرکت نفت متوقف شده است و قرار بر این گذاشته شده است تا نشستی با حضور پیمانکار شرکت نفت و متولی ایستگاه برگزار و نتیجه نهایی اعلام شود.
وی در پایان با بیان اینکه تجربه نشان داده است که شرکت نفت و پیمانکارانش دست بالایی دارند و معمولا اهداف خود را پیش می‌برند، یادآور شد: اما اگر تشکلها و انجمن‌های مردمی و رسانه‌ها در حمایت از کشاورزی و حفاظت از منابع طبیعی منطقه به این اقدام معترض شوند و متوقف شدن این پروژه به یک مطالبه جدی مردمی بدل شود، بدون شک نتیجه‌بخش بودن این شکایت دور از انتظار نخواهد بود.
