بامداد جنوب: تفاهمنامه صادرات گاز ایران به عراق در سال ۱۳۸۸ امضا و دو سال بعد به قرارداد تبدیل شد. بر اساس این قرارداد، ایران متعهد می‌شد که روزانه ۲۰ تا ۲۵ میلیون مترمکعب گاز به عراق صادر کند. حجم این قرارداد که به منظور تامین سوخت نیروگاه‌های «المنصوره» و «الصدر» بغداد بود، با یک الحاقیه به ۲۵ میلیون مترمکعب رسید. با این تبصره که در روز‌های گرم سال این مقدار تا ۳۵ میلیون مترمکعب افزایش یابد. آبان‌ماه سال ۱۳۹۴ نیز دومین قرارداد صادرات گاز ایران به شهر بصره عراق میان حمیدرضا عراقی -معاون سابق وزیر نفت ایران در امور گاز- و خالد حسن صالح -معاون وقت وزیر برق عراق- امضا شد.
قراردادی که هرچند ایران همواره تاکید داشت آماده اجرای آن است، اما مسائل مختلف از جمله مسائل امنیتی در عراق و عدم گشایش ال سی در این کشور، مدام آن را به تعویق می‌انداخت. سرانجام صادرات گاز طبیعی ایران به بغداد از شامگاه چهارشنبه، ۳۱ خردادماه ۱۳۹۶ با حجم حدود هفت میلیون مترمکعب در روزآغاز و قرار شد سرانجام به ۳۵ میلیون مترمکعب برسد.
صادرات گاز به بصره نیز در سال ۱۳۹۷ آغاز شد و طبق آخرین آماری که از سوی وزارت نفت در اواخر سال گذشته اعلام شده است، میانگین صادرات گاز به عراق نیز روزانه ۱۵ میلیون مترمکعب است که بر اساس توافق‌ها، در سال‌های آتی به روزانه ۴۰ میلیون مترمکعب افزایش خواهد یافت. صادرات گاز از ایران به عراق طبق روال ادامه داشت تا زمانی که ترامپ در اردیبهشت‌ماه سال ۹۷ از برجام خارج شد و نفت ایران را تحریم کرد. امریکا در این راستا مشتریان نفتی و گازی ایران را تهدید کرد که اگر تعامل خود با ایران را ادامه دهند، آنها را تحریم خواهد کرد. قاعدتا عراق نیز که در لیست مشتریان قرار داشت، شامل این تهدید‌ها شد.
عراق در نخستین قدم هیاتی را به امریکا فرستاد تا بر سر تعاملات مالی با ایران، با واشنگتن به توافقی دست یابد. اعزام این هیات برای عراق نتیجه‌بخش بود و این کشور توانست از امریکا برای ادامه واردات گاز از ایران ابتدا معافیتی ۴۵ روزه و بعد از پایان ۴۵ روز معافیتی ۹۰ روزه بگیرد. البته بعد از اینکه ۹۰ روز مذکور به پایان رسید و باز هم موضوع قطع روابط گازی ایران و عراق از سوی امریکا مطرح شد، عراقی‌ها صراحتا اعلام کردند واردات گاز از ایران را متوقف نخواهند کرد. مشکل دیگری که در زمینه صادرات گاز از ایران به عراق در سایه تحریم‌های امریکا ایجاد شد، پرداخت پول از سوی عراق بود.
اما در حال حاضر ۸۰ درصد برقی که در نیروگاه‌های عراق تولید می‌شود، به گاز وابسته است و این کشور از نظر ذخایر گازی بسیار فقیر است. کارشناسان بر این باورند که اگر عراق بتواند همه گاز‌های همراه نفت خود را جمع‌آوری کند، می‌تواند ۳۵ میلیون مترمکعب گاز تولید کند. در حالی که عراق به حدود ۱۵ هزار مگاوات برقی نیاز دارد که کمبود‌های فعلی خود را برطرف کند و امکان اینکه با ۳۵ میلیون مترمکعب گاز، بتوان ۱۵ هزار مگاوات برق تولید کرد، وجود ندارد.
در دوره‌ای که مسائلی بین ایران و عراق پیش آمد و وزارت نیرو، صادرات برق به عراق را برای دریافت طلب خود قطع کرد، باعث شد که عکس‌العمل‌هایی داخل عراق شکل بگیرد. برخی از وزرای عراق که علاقه‌ای به گسترش ارتباط با ایران نداشتند، در هیات دولت مطرح کردند که سایر کشور‌های همسایه را برای واردات برق و گاز بررسی کنیم و هیات‌هایی را به عربستان، کویت و …و روانه کردند. این اقدام آنها عملا نتیجه‌ای در پی نداشت. از سوی دیگر، عربستان اعلام آمادگی کرد که برای تاسیس برق خورشیدی، سرمایه‌گذاری می‌کند که قیمت آن یک‌چهارم قیمت برق ایران است، اما باید گفت این طرحی نیست که به زودی به نتیجه برسد و هنوز به مرحله قرارداد هم نرسیده است.
طبق قرارداد عراقی‌ها موظف هستند پول گاز را با یورو پرداخت کنند، اما بعد از اعمال تحریم‌های امریکا علیه ایران، عراقی‌ها پیشنهاد کردند پول گاز را با دینار پرداخت کنند. پیشنهادی که چالش‌های بسیاری را به همراه داشت و طرف ایرانی حاضر به پذیرش آن نبود، اما در نهایت دو حساب دینار و یورو در بانک مرکزی ایران برای دریافت پول گاز و برق از عراق بازگشایی شد و در نهایت در تاریخ ۲۰ اسفند سال گذشته اولین بخش از مطالبات دولت ایران به حساب بانک مرکزی کشورمان واریز شد. از ۱۲ میلیارد دلار صادرات ایران به عراق ۴ میلیارد آن صادرات برق و گاز است و آنطور که وزیر نفت پیش از این اعلام کرده بود، عراقی‌ها دو میلیارد دلار به ایران بابت پول برق و گاز بدهکارند. در این راستا مسوولان اعلام کردند مبلغی که پرداخت شده است یا به دینار است یا یورو و قطعا به دلار نیست.
از طرف دیگر، عراقی‌ها از ادامه خرید برق و گاز از سایر کشورها، منصرف شده و متوجه شدند که در عمل نمی‌توانند کاری انجام دهند. اقدام دیگری که عراقی‌ها انجام دادند، این بود که برای تامین برق آینده عراق، با شرکت‌های زیمنس و جنرال موتور مذاکراتی انجام دادند و ظاهرا قرارداد‌های بزرگی هم امضا کردند. اما این شرکت‌ها اعلام کردند تا سال ۲۰۲۲ نمی‌توانند این نیروگاه‌ها را به بهره‌برداری برسانند. درواقع مذاکرات انجام شده، اما بحث تامین مالی، فاینانس آن و نحوه قرارداد نهایی نشده است. بنابراین، عراقی‌ها می‌دانند که به هیچ‌وجه امکان جایگزینی گاز و برق ایران را ندارند.
از طرفی وقتی که ایران گاز عراق را تامین می‌کند، باعث می‌شود اقتصاد عراق به نوعی به ایران وابسته شود و این موضوع باعث امنیت شده و روابط دو کشور را پایدار می‌کنند. صادرات گاز برای ایران درآمدزایی به همراه دارد، قیمت گازی که ایران به عراق صادر می‌کند، ۱۰ تا ۱۵ درصد بیش‌تر از قیمت گازی است که داخل ایران توزیع می‌شود. از سوی دیگر عمده مصرف گاز ایران در زمستان است، در حالی که عراقی‌ها به گاز در فصل تابستان نیاز بیش‌تری دارند. زیرا از این گاز برای نیروگاه‌ها با هدف تولید برق استفاده می‌کنند. همین موضوع یک فرصت برای ایران است.
حالا، اما معافیت ۳۰ روزه که کوتاه‌ترین معافیت صادر شده برای عراق از زمان آغاز دریافت معافیت از تحریم‌های واشنگتن در سال ۲۰۱۸ بوده، به‌دلیل مسائل ژئوپلیتیکی پیچیده شده است. امریکا در مارس معافیت عراق برای واردات گاز ایران را به مدت ۳۰ روز تمدید کرد که کوتاه‌ترین دوره تمدید معافیت است. تمدید مارس هفتمین تمدید معافیت از تحریم‌های ضدایرانی امریکا برای عراق است. وزارت خارجه امریکا از زمان آغاز تحریم‌های ضدایرانی در نوامبر سال ۲۰۱۸، یک معافیت ۴۵ روزه و سپس دو معافیت ۹۰ روزه، دو معافیت ۱۲۰ روزه در ژوئن و اکتبر و یک معافیت ۴۵ روزه در فوریه برای عراق صادر کرده است.
وزیر برق عراق به اس‌اندپی گلوبال پلاتس گفت: ما به سه تا چهار سال زمان نیاز داریم تا وزارت نفت به توسعه پروژه‌های کلیدی بپردازد که توان گازی را افزایش می‌دهد و خوراک مورد نیاز نیروگاه‌های برق را تامین می‌کند. این سه تا چهار سال باید یک بازه زمانی بدون اختلال باشد و دولت از اختیار اجرائی کامل برخوردار بوده و هیچ مداخله‌ای از جانب گروه‌های سیاسی صورت نگیرد تا فضا برای سرمایه‌گذاری و مشارکت بین‌المللی مساعد شود.
این کشور در زمان پیک استفاده برق در روز‌های تابستان که دما در مناطق جنوبی به ۵۰ درجه می‌رسد، می‌تواند سالانه حداکثر ۱۲۰۰ مگاوات در سال برق و حدود 2/1 میلیارد فوت مکعب گاز وارد کند. تامین برق ۱۹ گیگاوات در سال ۲۰۱۹ برآورد شده و پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۰ به ۲۰ گیگاوات برسد در حالی که تقاضا برای برق در زمان پیک حدود ۲۵ گیگاوات است.
عراق به‌تازگی مجموعه‌ای از اقدامات را برای افزایش ظرفیت گاز از طریق جمع کردن گاز در میادین نفتی و جلوگیری از مشعل‌سوزی اعلام کرده است. ثامر غضبان، وزیر نفت عراق سال گذشته دو توافقنامه را برای گرفتن گاز دو میدان نفتی جنوب این کشور امضا کرد که می‌تواند ۷۵۰ میلیون فوت مکعب در روز گاز تولید کند. به‌تازگی وزیر نفت عراق و مقامات دولت منطقه‌ای کردستان با بررسی پیشنهاد استفاده از گاز این منطقه در شمال کشور به‌عنوان خوراک در نیروگاه‌های سراسر عراق موافقت کرده‌اند. دولت مرکزی عراق همچنین علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در میادین گازی منطقه کردستان است.
تحلیلگران می‌گویند این پیشنهاد نشان می‌دهد که عراق ممکن است سیاست انرژی داخلی باثبات‌تری ایجاد کند که سیاست‌زدگی کمتری دارد. منطقه کردستان منابع گازی وسیعی دارد که فضای سرمایه‌گذاری در آنها برای سرمایه‌گذاران خارجی نسبت به سایر نقاط عراق مطمئن‌تر است. توسعه این منابع و فروش آنها به دولت فدرال عراق منطقی به‌نظر می‌رسد. فعلا عراق به ادامه افزایش تولید نیرو نیاز دارد که باید هر سال رشد کند در حالی که هر گونه سرمایه‌گذاری به بسیاری از عوامل مبهم شامل سیاست انرژی دولت، قیمت‌های نفت و امنیت بستگی دارد. عراق حتی اگر موفق شود مشعل‌سوزی را به صفر برساند، به واردات گاز ایران در بلندمدت نیاز دارد، زیرا رشد تقاضا برای برق ادامه دارد. عراق باید هر سال حدود ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ مگاوات به ظرفیت تولید نیرو اضافه کند تا پاسخگوی افزایش تقاضا برای برق باشد.
