الهام بهروزی

شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی و.. در یک کشور با هم در ارتباط است. تصمیم‌گیری و اتخاذ سیاست‌های نادرست باعث می‌شود در تمامی قسمت‌های دیگر نیز خلل وارد شود. به زبان ساده و به طور مثال یک تصمیم اشتباه اقتصادی می‌تواند ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و ... یک کشور را دچار چالش کند و به همین تناسب در بخش‌های دیگر نیز به همین منوال است.

یکی از تصمیماتی که در دهه شصت از سوی سیاست‌مداران ایران اتخاذ شد و به صورت صحیح اجرا نشد، سیاست کنترل جمعیت ایران بود.

براساس اعلام مرکز آمار ایران شاخص» نرخ باروری کل« در سال ۱۳۶۵ در حدود 4/6 فرزند بوده است که طبق تعاریف نرخ جمعیت‌شناسی و وضعیت کشور بیش از استانداردها بوده است. برای همین در برنامه اول توسعه در سال ۱۳۶۷ (بند ج، خطوط کلی سیاست تحدید موالید کشور)به‌گونه‌ای هدف‌گذاری شد که تا سال ۱۳۹۰ به حدود چهار فرزند کاهش یابد.

تا اینجا تصمیم اشتباهی اتخاذ نشده است؛ اما آنچه در روند این شاخص به چشم می‌خورد حاکی از آن است که این هدف‌گذاری در همان ابتدای دهه هفتاد محقق شده بود و استمرار فعالیت‌های کنترلی به گونه‌ای تأثیر گذاشت که در سال هدف برنامه یعنی ۱۳۹۰، مقدار این شاخص به جای رقم چهار، به رقمی در حدود 74/1 کاهش یافت.

کاهشی که نه تنها به زعم بسیاری از مستندات و مقالات علمی ارائه شده در این زمینه در داخل و خارج از کشور در نوع خود بی‌نظیر بود، بلکه به دلیل عبور از خط قرمز آن یعنی سطح جانشینی (باروری حدود 1/2)، زنگ خطر چالش‌های جدی را در تحولات جمعیتی به صدا درآورد. به بیان ساده، چنانچه کمتر از دو فرزند به جای هر زوج جایگزین شوند، این نبود جایگزینی صحیح جمعیتی پس از دو یا سه نسل منجر به بروز تحولاتی در شاخص رشد جمعیت در جهت منفی شدن آن و همچنین بر هم خوردن ساختار سنی جمعیت خواهد شد که نبود پیشگیری به‌موقع از ادامه این روند، تبعات جبران‌ناپذیری را در عرصه مسائل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رقم خواهد زد.

برای درک بهتر میزان تحولات فرزندآوری در دهه‌های اخیر از یک مثال آماری و در عین حال واقعی ساده استفاده می‌کنیم.

طبق آمارهای موجود، در سال ۱۳۶۵ جمعیت زنان ۱۵ تا ۴۹ ساله (در سن باروری) در حدود ۱۰ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر بوده که از این تعداد زن، سالانه در حدود دو میلیون ولادت به ثبت ‌رسیده است. با گذشت سه دهه یعنی ۳۰ سال، در سال ۱۳۹۵ جمعیت زنان ۱۵ تا ۴۹ ساله به حدود ۲۲ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر می‌رسد که از این تعداد زن فقط در حدود یک میلیون و ۵۳۰ هزار ولادت به ثبت رسیده و با مقایسه تغییرات در طی چند دهه مذکور، مشاهده می‌شود که با وجود افزایش جمعیت زنان در سن باروری به میزان ۱۲ میلیون نفر (حدود ۲/۲ برابر)، تعداد موالید حدود ۵۰۰ هزار مورد (حدود ۰٫۸ برابر) کمتر شده که با در نظرگرفتن هردوی این تغییرات، در سال ۱۳۹۵ کاهشی در حدود ۲٫۸ برابر نسبت به ولادت‌های مورد انتظار با الگوی نرخ باروری عمومی (GFR)حاصل تقسیم ولادت‌ها بر جمعیت زنان در سن باروری«در دهه ۱۳۶۰ به دست می‌آید!

براساس اعلام پژوهشکده آمار ایران نکته بسیار حائز اهمیت دیگر کاهش سهم جمعیت جوان در فاصله‌ سه سرشماری اخیر یعنی سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ از ۳۵٫۴ درصد به 5/31 درصد و سپس 1/25 درصد است که حتی تأثیر فعلی آن را بر سایر شاخص‌های اجتماعی نظیر کاهش مداوم آمار ازدواج در سال‌های اخیر متأثر از این کاهش می‌توان به وضوح ملاحظه کرد.

با وجود تدابیری که در سال‌های اخیر برای تشویق به ازدواج و فرزندآوری صورت گرفته است، براساس اعلام سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور در سال ۹۸ یک میلیون و ۱۹۶ هزار و ۱۳۴ نوزاد در کشور متولد شدند.

سیف الله ابوترابی سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، با اشاره به آمار ولادت در سال ۹۸ در کشور گفت: در سال گذشته یک میلیون و ۱۹۶ هزار و ۱۳۴ نوزاد در ایران متولد شده‌اند که از این آمار ۶۱۶ هزار و ۴۹۶ نوزاد پسر و ۵۷۹ هزار و ۶۳۸ نوزاد دختر متولد شده است.

حال این پرسش به وجود می‌آید که آیا کاهش جمعیت و دوباره تشویق به افزایش جمعیت تنها گره مساله به وجود آمده است که باید برای رفع آن اقدام شود؟

شهلا کاظمی پور، استاد دانشگاه و جمعیت شناس در گفت‌وگو با ایسنا در تیرماه 97 به وجوه دیگر این مساله پرداخته است.

این جمعیت شناس با بیان اینکه در رده سنی ۳۰ تا ۳۴ سال که مربوط به دختران متولد نیمه اول دهه ۶۰ هستند، هنوز ۶۴۵ هزار دختر مجرد وجود دارد که در میان آنها شانس ازدواج به حداقل رسیده است. گفت: در مجموع دختران ازدواج نکرده زیر ۵۰ سال به بیش از یک میلیون نفر می‌رسد. این ارقام نشان می‌دهد دخترانی که به سن تجرد قطعی رسیده‌اند، شانس و فرصت ازدواج آنها به حداقل می‌رسد و بیش از یک میلیون نفر از دختران بالای ۳۵ سال به سن تجرد قطعی رسیده‌اند و فرصت ازدواج برای آنها به حداقل رسیده است.

طبق آمار سازمان ثبت احوال در سال‌های اخیر، حدود 80 درصد ازدواج‌ها در سن 20-29 سال صورت گرفته است. دورانی که با گذر از آن شانس ازدواج بسیار کاهش می‌یابد. حال با در نظر گرفتن سن و آمار تجرد، کاهش جمعیت می‌توان نتیجه گرفت که عمده نسل آسیب دیده بر اثر ادامه سیاست کاهش جمعیت متولدین دهه شصت هستند.

۷۰۰ هزار ازدواج به ثبت رسیده که ۱۲ درصد ازجمعیت دختران را شامل می‌شود. یعنی سالانه حدود ۱۲ درصد از جمعیت ۷/۵ میلیون نفری دختران ازدواج می‌کنند؛ این نسبت در میان دختران زیر ۱۵ و بالای ۴۰ سال به ترتیب برابر ۳/۱ و ۸/۲ درصد بوده و در عوض در گروه‌های سنی ۲۴-۲۰ و ۲۹-۲۵ سال در سطح بالا و در هر یک برابر ۷/۱۴ درصد بوده است. بیشترین سهم ازدواج دختران در ایران به سه گروه سنی ۱۹-۱۵، ۲۴-۲۰ و ۲۹-۲۵ سال تعلق دارد به‌طوریکه حدود ۸۰ درصد از ازدواج دختران در این سنین انجام می‌شود.

با توجه به آمار ارائه شده در سایت آمار کشور براساس سرشماری سال 1395 (آخرین سرشماری) در بوشهر بیش از 40 درصد از متولدین دهه شصت که سنی حدود 25 تا 30 سال در آن زمان داشته‌اند؛ همچنان مجرد بوده‌اند. این نکته را باید درنظر گرفت که مجردین دهه شصت اکنون دیگر به سن تجرد قطعی رسیده‌اند.

به معنای دیگر بازبینی نشدن سیاست کنترل جمعیت در اواخر دهه هفتاد و همچنین در دهه هشتاد باعث شد تا نسلی که در دهه شصت متولد شوند با سیاست‌های بازدارنده از ازدواج و زایش محروم شوند و امروز شاهد انبوهی از دهه شصتی‌های تک فرزند و مجرد باشیم.