الهام بهروزی

آلودگی‌های نفتی یکی از تهدیدات جدی برای خلیج‌فارس به شمار می‌رود چون این خلیج زیبا در خود بخش اعظمی از ذخایر نفتی را جای‌داده است، ازاین‌رو حمل‌ونقل نفت و فراورده‌های نفتی در آن به‌وفور انجام می‌شود و همین مساله در کنار تعمیر خطوط لوله‌ها و فعل و انفعلات تاسیسات نفتی به کرات موجب آلودگی خلیج‌فارس شده است که به‌تازگی هم شاهد آلودگی سواحل شمال استان از گناوه تا دیلم بوده‌ایم.

هرچند هنوز منبع اصلی این آلودگی مشخص نشده است اما بدون شک این آلودگی ارمغان یکی از سکوها یا میدان‌های نفتی است که در نزدیکی این سواحل قرار دارند. بدون شک این آلودگی‌های و انتشار لکه‌‌های تخمیری نفتی در سواحل زنگ خطری برای اکوسیستم و حیات آبزیان و زیستگاه‌‌های آن‌ها در خلیج‌فارس به‌شمار می‌رود.

رئیس مرکز اقیانوس‌شناسی خلیج‌فارس استان بوشهر در این خصوص به بامداد جنوب گفت: آلاینده‌های نفتی جدی‌ترین و مهم‌ترین عامل آلودگی و تهدید محیط‌زیست خلیج‌فارس است؛ زیرا حدود ۳۰ درصد حمل‌ونقل نفتی کل جهان در خلیج‌فارس صورت می‌گیرد. افزون بر آن، ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی، زباله‌های پلاستیکی و میکروپلاستیک‌ها، تغییرات اقلیمی و اسیدی شدن آب دریا و صید بی‌رویه و تخریب زیستگاه‌ها از دیگر عوامل آلودگی خیلج فارس به‌شمار می‌روند.

مریم قائمی در ادامه در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه همان‌طور که اشاره کردید یکی از تهدیدات جدی محیط‌زیست دریا، آلودگی‌های نفتی است که به‌وفور شاهد آن در خلیج‌فارس هستیم، این آلودگی‌های چه تبعاتی برای حیات خلیج فارس و موجوداتش دارد، توضیح داد: خليج فارس دريايي نيم‌بسته با عمق كم است كه فقط از طريق تنگه هرمز با اقيانوس هند در ارتباط بوده و تبادل آبي آن با اقيانوس به اندازه كافي نيست. بنابراین در صورت پيدايش آلودگي نفتي در خليج فارس تنها مقدار بسيار جزئي از اين مواد ممكن است از آن خـارج شوند و می‌تواند بسيار فاجعه‌آفرين باشد. بدیهی است آلودگي‌هاي مختلف به‌خصوص آلودگي‌هاي نفتي در حوضه خليج فارس مستقیماً بر اكوسيستم منطقه تاثير گذاشته و تهديدات زيست محيطي را به همراه دارد، به‌طوري كه در اثر آلودگي‌هاي نفتي حيات موجودات آبزي و كفزيان بـه خطر افتاده و مرگ و مير بسيار آنان را به همراه دارد. علاوه بر آن تغييرات فيزيكي و شيميايی در آب‌هاي منطقـه مشاهده شده است، به‌طوري كه در اثر پخش تركيبات نفتي بر سطح آب امكان تبادل اكسيژن كمتر شـده و نيز درصـد برخـي فلزات سنگين در بدن جانداران افزايش يافته است.

وی با تاکید بر اینکه ايجاد آلودگي‌هاي نفتي در آب پيامدهاي فيزيكي شيميايي و بيولوژيكي متعددي به‌دنبال دارد، افزود: لكه‌هاي نفتي بر سطح دريا به‌علت جلوگيري از عبور نور به اعماق آب دريا، سبب كاهش فتوسنتز گياهان و جلبك‌هاي آبزي می‌شود كه مولد اكسيژن هستند که در نتيجـه آن اكسيژن كه عامل حياتي است تقليل يافته و سبب دگرگوني در محيط زيست آبزيان مي‌شود. عـلاوه بر خطـر مرگ و مير موجوات دريـايي، احتمال باقي‌ماندن اين آلودگي‌ها در زنجيره غذايي و بروز بيماري‌هايي از جمله سرطان در انسان‌ها مـي‌توانـد تـا حـدودي زاييده اين آلودگي‌ها باشد.

رئیس مرکز اقیانوس‌شناسی خلیج فارس بوشهر با تاکید بر اینکه خلیج فارس یک منبع مهم تنوع آب‌سنگ‌های مرجانی و جنگل‌های حرا است که همگی تاثیر‌پذیر از آلودگی‌ها به‌ویژه آلودگی‌های نفتی هستند، خاطرنشان کرد: برای مثال، جلبک‌های تک‌سلولی که به‌صورت همزیست با مرجان‌ها زندگی می‌کنند، در صورتی که لکه‌های نفتی آنها را بپوشاند مانع از انجام فتوسنتز می‌شود و پولیپ‌های مرجان را مسدود می‌کند و امکان تنفس آنها را از بین می‌برد.

قائمی در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه عمده زیستگاه‌های مرجان‌های دریایی در کدام قسمت خلیج فارس واقع شده است، بیان کرد: بیشترین تراکم آبسنگ‌های مرجانی خلیج فارس در قسمت جنوبی آن است و در قسمت شمالی یعنی سواحل ایران، مرجان‌ها به‌صورت پراکنده در جزایر کیش، فارور، هندروابی، لارک، هنگام، خلیج، نایبند، خارک و خارگو قرار دارند که بیشترین گسترش آنها در جزایر خارک و خارکو است. متاسفانه پوشش مرجانی خلیج نایبند بیشترین میزان تخریب را در بین سایر مناطق مرجانی سواحل ایران داشته است که علاوه بر افزایش دمای آب، آلودگی‌های مختلف ناشی از توسعه صنایع نفت و گاز تاثیر گذار بوده است.

وی با تاکید بر اینکه نشر کربن دیوکسید و حل شدن آن در آب خلیج فارس باعث شده از انقلاب صنعتی تا کنون pH آب خلیج فارس 12/0 واحد کاهش یابد، افزود: یعنی موجب اسیدی‌تر آب آن شده است و اگر تولید گازهای گلخانه‌ای با روند کنونی ادامه یابد تا انتهای قرن 21 با کاهش ۵/۰ واحدی pH رو‌به‌رو می‌شویم. اسیدی شدن آب دریا می‌تواند عامل دیگر تهدید‌کننده حیات مرجان‌ها و موجودات دارای اسکلت کربناتی باشد.

رئیس مرکز اقیانوس‌شناسی خلیج فارس در پاسخ به این سوال که توصیه شما برای حفاظت از این گونه زیبای دریایی چیست، تاکید کرد: هر چند که نمی‌توان جلوی اثرات تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی بر مرجان‌ها را گرفت؛ اما وضع قوانین سختگیرانه برای جلوگیری از تخریب مرجان‌ها و نظارت منظم بر اجرای آن قوانین، جلوگیری از لنگراندازی کشتی‌ها و ورود آلودگی‌های انسانی به داخل آب، نظارت بر فعالیت‌های گردشکری در مناطق مرجانی، حفاظات از مناطق مرجانی و ممنوعیت صیادی در این مناطق و آموزش به عموم مردم به‌خصوص جوامع محلی می‌تواند در حفاظت از این بوم سامانه‌های ارزشمند موثر باشد.

قائمی با اشاره به اینکه یکی از تجربیات موفق در دنیا کاشت مرجان‌ها بوده است، تصریح کرد؛ ولی در ایران تنها در چابهار این تلاش انجام شده است و به‌نظر می‌رسد باید با همکاری شرکت‌های نفتی که فعالیت‌های آنها موجب تخریب مرجان‌ها شده است، کاشت مرجان‌ها انجام شود.

وی به تلاش کنوانسیون‌های جهانی برای مقابله با آلودگی‌های نفتی در خلیج فارس اشاره و بیان کرد: چند کنوانسیون جهانی در زمینه مقابله با آلودگی‌های دریایی از جمله کنوانسیون جلوگیری از آلودگی آب دریا ناشی از کشتی‌ها (MARPOL) و کنوانسیون مقابله و همکاری در برابر آلودگی نفتی (OPRC) و نیز کنوانسیون کویت و همچنین کشورهای حاشیه خلیج فارس متعهد شده‌اند تا تلاش‌های خود را برای حفاظت از محیط زیست دریایی مشترک به‌کار گیرند که همه اینها ابزارهای مهمی برای کنترل و کاهش آلودگی نفتی هستند. علاوه بر این ابزارهای قانونی، افزایش دانش و آگاهی تک‌تک افراد جامعه همراه با مسوولیت‌پذیری آن‌ها نسبت به محیط زیست پیرامون می‌تواند به کاهش خسارات این آلودگی‌ها کمک کند.

قائمی در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه ورود فضلاب‌ها و انباشت زباله‌های شهری و صنعتی در استان چقدر موجب آلودگی اکوسیستم دریا شده است و چه مصائبی را برای زیستگاه‌ها دریایی و آبزیان به همراه داشته است، توضیح داد: رشد و تمرکز بالای جمعیت در منطقه کوچکی از نوار ساحلی در استان بوشهر و همچنین تکمیل نبودن شبکه دفع رواناب‌های شهری بر مبنای استانداردهای موجود و کارایی نداشتن تصفیه‌خانه‌ها از عوامل موثر در ایجاد آلودگی در نوار ساحلی استان بوشهر محسوب می‌شوند. در این میان ورود فاضلاب و پساب‌های مختلف به دریا که دارای آلاینده‌های مختلف از جمله مواد مغذی، فلزات سنگین و آلودگی‌های میکروبی هستند، باعث آلوده شدن سواحل و آب دریا شده و مخاطرات زیست محیطی بسیاری را ایجاد کرده است. بدیهی است ورود فاضلاب‌ها به دریا اثرات سوء کوتاه‌مدت و بلند‌مدت را بر پایداری حیات دریایی در منطقه ساحلی می‌گذارد.

وی با تاکید بر اینکه آلودگی‌های میکروبی مشاهده‌شده در سواحل باعث بروز بیماری‌های پوستی و گوارشی برای انسان شده است، گفت: همچنین بالا بودن غلظت نیترات و فسفات در فاضلاب باعث افزایش رشد جلبک‌ها و کاهش میزان اکسیژن محلول در آب و مرگ ماهی‌ها و آبزیان دیگر می‌شود. افزون بر آن، باعث ایجاد تغییر در ترکیب، فراوانی و پراکنش موجودات دریایی و تخریب جوامع کفزی (چون کفزیان تقریباً غیر متحرک هستند و اثرات آلاینده‌ها را به مرور زمان حفظ می‌کنند و نشان می‌دهند) می‌شود. آلودگی فلزات سنگین یکی از جدی‌ترین انواع آلاینده‌ها به شمار می‌روند که که با توجه به سمی بودن، جذب و پایداری بالای‌شان، با ورود به زنجیره غذایی تاثیرات منفی بسیاری بر سلامت انسان و اکوسیستم‌های دریایی می‌گذارند.

قائمی با اشاره به آلوده بودن اغلب شناگاه‌های بوشهر تاکید کرد: تعدادی از این شناگاه‌ها جزء مناطق پرخطر و بحرانی شناخته شده‌اند، منتها با وجود نصب پرچم زرد، همچنان شهروندان در این مناطق شنا می‌کنند.

در پایان این گزارش یادآوری می‌شود، شاید امروز درک درستی از وضعیت بغرنج خلیج فارس که منابع عظیم نفتی و گازی، جانوران نایاب و کمیاب دریایی، زیستگاه‌های منحصربه‌فرد و اکوسیستم‌های کم‌نظیر ساحلی و دریایی را در پهنه خود جای داده است، نداشته باشیم؛ اما وقتی در این خصوص با صاحب‌نظران و کارشناسان این حوزه به گفت‌وگو می‌نشینیم؛ دردی جانکاه و نگرانی شدیدی بر وجودمان مستولی می‌شود که با این همه مصیبت‌های محیط زیستی چگونه می‌توانیم به آینده و ایمنی محیط زیست از دست‌اندازی‌های بشر امروزی خوش‌بین باشیم.

بدیهی است استقرار صنایع بزرگ نفتی و گازی در سواحل این استان و احداث تاسیسات نفتی در جزایر و بستر خلیج فارس، عبور و مرور انـواع شناورها و تخلیه مواد آلاینده آن‌ها به خلیج‌فارس، تخلیه انواع مواد شیمیایی خطرناک از مهم‌ترین عوامل آلودگی محیط‌زیست دریایی خلیج‌فارس هستند که توانسته‌اند در اندک زمانی اکوسیستم بی‌نظیر آن را تا ۴۷ بـرابر حد طبـیعی آلودگی، آلوده کنند و بدین وسیله آبزیان و موجودات آن را با خطر نابودی مواجه سازند. طبیعتاً آلودگی‌های نفتی ناشی از سوانح، حوادث و یا نشت و تخلیه مشتقات نفتی در خلیج فارس هر ساله خسارت‌های فراوانی را به محیط زیست خلیج فارس وارد می‌کند که باید فکر جدی برای آن شود تا بتوانیم به هستی و آینده خلیج فارس و ذخایر آن امیدوار باشیم.