الهام بهروزی
موسیقی یکی از رکن‌های اصلی فرهنگ هر جامعه را تشکیل می‌دهد که نشات گرفته از اندیشه، تفکر، اقلیم رسوم و آداب و سننی است که مردمان آن جامعه با آن زیست می‌کنند. این هنر در لایه‌های زیرین و رویین زندگی بشر در مناطق مختلف رسوخ و بروز کرده است تا جایی که وقتی به کنه آن می‌نگرید، پی می‌برید که جزئی‌ترین رکن زندگی بشر متاثر از موسیقی و حرکت است.
استان بوشهر یکی از خطه‌هایی است که موسیقی در آن نمود پررنگی دارد و دارای تعدد و تنوع موسیقایی است. این هنر در لایه‌لایه زندگی مردمان جنوب از شادی گرفته تا عزا حضوری ماندگار داشته و دارد تا جایی که هستی بسیاری از آیین‌های این منطقه با موسیقی در هم تنیده شده و به غنای آن افزوده است. یکی از آیین‌هایی که در بوشهر از قدمتی دیرینه برخوردار است و از دیرباز در جای جای این استان اجرا می‌شده، تعزیه است؛ به گونه‌ای که برخی می‌گویند، این مراسم در برخی از روستاهای و شهرهای استان نظیر روستای زیارت، جزیره خارگ و... بر اساس مستندات قدمتی ۱۸۰ ساله دارد و برخی هم بر این باورند که در این منطقه از حدود ۲۵۰ سال پیش تعزیه اجرا می‌شده است.
این آیین هر ساله با فرارسیدن محرم و عاشورا به همت گروه‌های تعزیه در گوشه گوشه استان بوشهر اجرا می‌شود و پرتره‌های کم‌نظیری از صحنه‌های حماسی نهضت امام حسین (ع) را به نمایش می‌گذارد. ویژگی شاخص تعزیه عجین شدن با هنر موسیقی است که این خصیصه به تاثیرگذاری آن بیشتر می‌افزاید به‌گونه‌ای که می‌توان به جرات اعتراف کرد که تعزیه هنری آمیخته از نمایش و موسیقی آیینی است که به‌صورت شفاهی قیام عاشورا را مقابل دیدگان مخاطبان خود ترسیم می‌کند.
محسن شریفیان در کتاب «اهل ماتم؛ آواها و آیین سوگواری در بوشهر» در خصوص موسیقی در تعزیه نوشته است: «اجرای موسیقی در تعزیه‌های رایج بوشهر به دو بخش کلی تقسیم می‌شود: بخش اول آن موسیقی آوازی است که آوازها و نوحه‌هایی را در بر می‌گیرد که شبیه‌خوان‌ها به اجرای آن می‌پردازند و بخش دوم آن موسیقی سازی است که شامل گروه نوازندگان، سازها و قطعاتی می‌شود که از سوی این گروه به اجرا در می‌آید.
سرپرست گروه موسیقی لیان در ادامه در وصف موسیقی آوازی تعزیه می‌نویسد: «موسیقی آوازی از از بخش‌های اصلی تعزیه محسوب می‌شود. آوازها و نوحه‌هایی که شبیه‌خوان‌ها سر می‌دهند، اغلب همان قطعاتی است که در دیگر مراسم سوگواری مذهبی نیز اجرا می‌شود.
از معروف‌ترین قطعات موسیقی آوازی در تعزیه می‌توان به چاووشی، بیت‌خوانی، مرثیه‌خوانی، جنگنامه، رجز و نوحه‌های پامنبری اشاره کرد. از همین‌رو، اغلب کارشناسان، تعزیه را حاصل مراسم سوگواری مذهبی از جمله روضه‌خوانی، نوحه‌خوانی و ... می‌دانند.»
وی در ادامه به برخی از نواها و آواهای ویژه در برخی از تعزیه‌های استان اشاره و تصریح می‌کند: «در برخی از تعزیه‌های رایج در مناطق استان بوشهر، آواها و نواهای ویژه‌ای نیز رایج است؛ برای مثال در روستای «زیارت» آوازهایی معروف به «زنگ شتری» و «مویه» و نوحه‌ای معروف به «طلا طلا» خوانده می‌شود که هم‌اکنون فقط در مراسم تعزیه آن منطقه به اجرا در می‌آید. همچنین در روستای «دورودگاه» از توابع شهرستان دشتستان نیز از برخی نواهای لری استفاده می‌شود.»
شریفیان معتقد است که «آوازهای رایج در تعزیه‌های مناطق استان بوشهر اغلب شبیه به هم هستند، به همین دلیل نیز می‌توان گفت که اکثر این آوازها از یک نمونه انتزاعی خاص نشات گرفته‌اند. البته ادبیات موسیقی آوازی در تعزیه استان بوشهر همچون اغلب مناطق ایران به شکل عامیانه است. به‌عنوان یکی از خصوصیات ادبیات سوگواری حتی در نوحه‌ها و دیگر اشعار مراثی بوشهر نیز قابل دسترسی و توجه است. باید در نظر داشت که یکی از راه‌های برقراری ارتباط با مخاطب عام در مجالس سوگواری عام بودن اشعار بوده است.»
وی در ادامه به یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد تعزیه در بوشهر اشاره و بیان می‌کند: «در بوشهر بهدلیل نقش‌آفرینی زن‌ها در تعزیه، معمولا آن‌ها نیز به اجرای آواز می‌پردازند. این گونه آوازها امکان دارد به تنهایی و یا در مبادله با آواز خوانندگان مرد صورت بگیرد. در حالی که در اغلب مناطق ایران زن‌ها در تعزیه حضور ندارند و اغلب مردها در روپوشی زنانه به‌جای زن‌های اهل بیت (ع) به ایفای نقش می‌پردازند.»
این موسیقیدان و پژوهشگر حوزه موسیقی در ادامه به موسیقی سازی در تعزیه اشاره می‌کند و می‌گوید: «موسیقی سازی در تعزیه‌های استان بوشهر نیز همچون دیگر مناطق کشور، در بخش جنبی موسیقی تعزیه قرار می‌گیرد. نواختن ساز در تعزیه جدا از کاربرد اطلاع‌رسانی، در ایجاد و القای فضای جنگ به تعزیه‌گردانان نیز کمک بسیاری می‌کنند. آنچنان که گاه استفاده از نواختن سنج در صحنه‌های نبرد به گونه‌ای است که صدای برخورد شمشیرها را در ذهن مخاطبان تداعی می‌کند. سازهای رایج در تعزیه، توانایی همراهی و جفت‌شدن با موسیقی آوازی را ندارند؛ از این‌رو، موسیقی سازی به متن تعزیه تعلق نداشته و جنبه تشریفاتی آن بیش از جنبه موسیقایی آن مورد نظر است.»
شریفیان در مورد سازبندی تعزیه بوشهر در کتاب مذکور نوشته است: «سازبندی گروه نوازندگان در تعزیه‌های فعلی بوشهر به دو شکل رایج است: شکل نخست آن استفاده از سازهای بومی هر منطقه است که در آن، اغلب از سازهای رایج در مراسم سنج و دمام استفاده می‌شود؛ چراکه نواختن سازهای بوق، دمام و سنج به عنوان سازهای نظامی سپاه یزید، در ایجاد سحنه‌های رزم بسیار مفید واقع می‌شود. همچنین شکل ابتدایی این گونه سازها برای برقراری رابطه‌ای تاریخی با تماشاچی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
شکل استفاده و نواختن این گونه سازها در مناطق مختلف بوشهر، به نسبت ذوق و سلیقه برگزارکنندگان متفاوت است. برای مثال در روستای «زیارت» برای نواختن ساز دمام به جای یک عدد چوب از دو ترکه چوب استفاده می‌شود و طرز قرار گرفتن دمام بر شانه‌های نوازنده و قرار گرفتن چوب در دستان نوازنده نیز شبیه نواختن «دهل» است که ریشه در فرهنگ لری ساکنان منطقه دارد. ریتم نواختن این گونه سازها به طبیعت از نواختن سنج و دمام در برازجان است و در تداول عامه به «حاجعلی جعفر چق‌چق» مشهور است.»
وی در ادامه با اشاره به شکل دوم سازبندی تعزیه بوشهر، می‌افزاید: «شکل دوم آن به‌کارگیری سازهای غربی است که به آن «طبل و موزیک» می‌گویند. در این سازبندی معمولا از سازهای کوبه‌ای و گاه بادی در موسیقی جاز استفاده می‌شود. در این دسته به‌کارگیری یک عدد طبل بزرگ (باس) یک عدد طبل کوچک (سای درام) و یک عدد سنج بزرگ و شیپور از ادوات اصلی محسوب می‌شود. در این گونه دسته‌ها به تناسب امکانات و توانایی نوازنده، از سازهای فلوت، ترومپ، کلارینت و ساکسیفون نیز استفاده می‌کنند.»
شریفیان به قدمت استفاده از سازهای اروپایی در ایران اشاره کرد و گفت: قدمت استفاده از این سازها -به‌ویژه در موسیقی نظامی و به دنبال آن در تعزیه‌ها- از دوره ناصرالدین‌شاه قاجار و در پی ایجاد شعبه موزیک در دارالفنون رای شده است. تا پیش از این زمان، همواره در اجرای تعزیه از سازهای محلی مناطق -به‌ویژه سازهای رایج در نقاره‌خانه‌های دولتی- استفاده می‌شد. در استان بوشهر نواختن ساز و نقاره در تعزیه منطقه جم نسبت به دیگر مناطق بوشهر از اصالت بیشتری برخوردار است؛ گواه آن نیز رواج سازهای نقاره‌خانه در تعزیه بوشهر است.»
وی همچنین در پایان این مبحث با اشاره به رواج سازهای افریقایی در بوشهر صریح می‌کند: در باب رواج سازهای افریقایی در بوشهر، باید اشاره کرد که پیش از تاسیس دارالفنون (در تهران) بندر بوشهر بهدلیل موقعیت خاص و بندری خود و نیز به دلیل حضور کنسولگری‌ها و نمایندگی‌های مختلف، دایما شاهد اجرای سازها و ارکسترهای اروپایی بوده است. برای مثال در مطبوعات عصر قاجار خبرهای مختلفی در خصوص اجرای موزیکان‌چی‌های انگلیسی و گاه فرانسوی در بندر بوشهر نقل شده است.»
حسین دهقانی، نوسینده و پژوهشگر حوزه تئاتر و نمایش‌های آيینی نیز در خصوص نقش موسیقی در تعزیه در کتاب «شمربازی» نوشته است: «تعزیه ایرانی به نوعی در حفظ و اشاعه موسیقی ایران، دستگاه‌ها، ردیف‌ها، گوشه‌ها، ریتم‌ها و نغمات نقش موثری داشته و در دورانی که صدای هر نوع موسیقی موجب ملال عده‌ای دین‌نما می‌شده است. تعزیه به یاری موسیقی آمده و با داخل شدن در مراسم و مناسک دینی جانی تازه گرفته و از گزند ایلام و تلاطم دوران محفوظ مانده است. بدیهی است وقتی به نقش موسیقی در تعزیه بوشهر نگاه می‌کنیم، می‌بینیم به نوعی این موارد موسیقی علمی از طرف اولیا‌خوان به شدت رعایت می‌شده، برای مثال در شمربازی امامزاده بوشهر، نقش امام حسین (ع) را (حسین بهزادی) بازی می‌کرد. وی که تحصیلات حوزوی داشت تمام اشعارش به‌صورت موسیقی آوازی می‌خواند.»
وی می‌افزاید: «صدای موسیقی تعزیه بوشهری چنان گیرا و پر طنین است که می‌تواند مخاطبان را به فضای تعزیه بکشاند و مجذوب کند. طبل بزرگ، طبل ریز، سنج، قره‌نی، فلوت و ترومپت از آلات مهم موسیقی تعزیه است. اجرای موسیق یبا حرکات دست بازیگران به فرجام می‌رسد. موسیقی در تعزیه سهم اشقیاء بوده و تنها با اشاره دست سرخ‌پوشان به حرکت در می‌آید و با اشاره آنان خاموش می‌شود. ریتم‌ها معمولا از کند آغاز می‌شود و ضرباهنگ تند پایان می‌پذیرد...»
در پایان یادآوری می‌شود که موسیقی در تعزیه بوشهر از هارمونی غریبی برخوردار است و همین خصیصه به تاثیرگذاری تعزیه‌های موجود در استان افزوده و موجب منحصربه‌فرد شدن این آیین بوشهری در کشور شده است.
