بامداد جنوب: بروز خاموشی‌های اخیر ناشی از کمبود گاز یک علامت سوال بزرگ را در اذهان عمومی ایجاد کرده است، اینکه چگونه ممکن است که ایران به‌عنوان دومین دارنده منابع گازی دنیا با کمبود گاز روبه‌رو شود؟

در هفته‌های گذشته شاهد پدیده به‌ظاهر عجیبی در کشور مبنی بر قطعی گاز، خاموشی برق و آلودگی هوا بوده‌ایم که هر یک از کارشناسان تحلیل‌های متفاوتی درباره آن‌ها بیان کرده‌اند. این مثلث شوم هر چند تنها برای مدت یک تا دو هفته مشکلاتی را برای مردم ایجاد کرد، اما باید توجه داشت که از بروز این اتفاقات نباید به‌سادگی عبور کرد، زیرا آن‌ها در حال هشدار دادن درباره چالش‌های آینده کشور در تامین انرژی موردنیاز و مسائل زیست‌محیطی پیرامون آن هستند.

در این بین هر چند حل مشکلات مربوط به تامین گاز و برق و مسائل زیست‌محیطی باید به‌صورت ریشه‌ای و با دید کارشناسی مورد توجه مسوولان امر قرار بگیرد، اما طبق معمول تنها راهکار ارائه‌شده، در اظهارنظر مسوولان این بوده است که در شرایط کنونی هیچ راهی به‌جز انتخاب یکی از اضلاع این مثلث شوم وجود ندارد و مردم یا باید قطعی گاز داشته باشند یا خاموشی برق یا آلودگی هوا. در این بین حتی برخی از ضرورت واردات گاز از کشور‌های دیگر با هدف تامین نیاز داخلی در سال‌های آینده سخن به میان آورده‌اند.

یکی از سوالات اصلی که در اذهان عمومی در روز‌های اخیر ایجاد شده این است که چگونه ایران دومین دارنده منابع گازی دنیاست، اما برای تامین گاز مورد نیاز در داخل کشور با کمبود گاز مواجه شده است؟ به بیان دیگر اگر دومین دارنده منابع گازی دنیا دچار کمبود گاز شده و نیازمند واردات گاز است، پس بقیه کشور‌هایی که منابع گازی ندارند، چگونه انرژی موردنیازشان را تامین می‌کنند؟ لذا این دو دوتا چهارتای ساده باعث‌شده است که مردم بحث بحران گازی آینده را جدی نگرفته و به اظهارنظر‌های سیاسی مثل اجرای چراغ خاموش توافق پاریس یا استخراج بیت‌کویین از سوی چینی‌ها گرایش پیدا کنند.

روس‌ها هم با قطعی گاز مواجه می‌شوند؟

برای پاسخ به این پرسش بد نیست ابتدا آمار مربوط به میزان منابع گازی و میانگین تولید، مصرف و صادرات گاز ایران با کشوری مانند روسیه که اولین دارنده منابع گازی دنیاست، مقایسه شود. طبق آمار منابع گازی روسیه ۳۴ تریلیون مترمکعب بوده و میزان تولید گاز این کشور سالانه ۶۷۰ میلیارد مترمکعب است. از این میزان تولید، سالانه حدود ۴۵۰ میلیارد مترمکعب در داخل کشور روسیه مصرف‌شده و ۲۲۰ میلیارد مترمکعب آن صادر می‌شود. منابع گازی ایران نیز به‌طور تقریبی معادل منابع گازی روسیه است و کشور ما حدود ۳۳ تریلیون مترمکعب ذخایر گازی دارد. میزان تولید گاز از این میادین سالانه ۲۷۰ میلیارد مترمکعب است که از این مقدار حدود ۲۵۰ میلیارد مترمکعب در داخل کشور مصرف می‌شود و مابقی آن معادل ۲۰ میلیارد مترمکعب نیز به کشور‌های همسایه ایران صادر می‌شود.

هر چند منابع گازی ایران به‌طور تقریبی معادل روسیه است، اما میزان تولید گاز روسیه 5/2 برابر تولید ایران است. این تولید بالا، ظرفیت مناسبی را برای روسیه ایجاد کرده است تا بتواند بازار‌های صادراتی را فتح کند و به‌طور تقریبی معادل کل مصرف گاز در داخل ایران صادرات گاز داشته باشد. البته باید توجه داشت که صادرات گاز از سوی روسیه در این حجم زیاد باعث‌شده است که در فصول سرد و هم‌زمان با افزایش مصرف بخش داخلی، قطعی گاز در این کشور نیز رقم بخورد. در واقع دولت روسیه، همواره عمل به تعهدات صادراتی را نسبت به تامین گاز در داخل کشور در اولویت بالاتری قرار داده است و این کشور حتی در روز‌های سرد سال که تقاضای داخلی افزایش می‌یابد، حاضر نشده است که تعهدات صادراتی خود را زیرپا بگذارد.

توسعه میادین گازی یا واردات گاز از کشور‌های همسایه؟

حالا سوال این‌جاست که چرا تولید گاز ایران نسبت به روسیه کمتر است؟ در واقع می‌توان نتیجه گرفت که یکی از دلایل کمبود گاز در کشور ناشی از کم بودن تولید گاز در ایران در مقایسه با کشوری مثل روسیه با منابع گازی یکسان است. طبق گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت از تعداد ۳۷ میدان گازی کشف‌شده در ایران حدود ۷۷ درصد آن‌ها توسعه نیافته است و تمرکز وزارت نفت تاکنون فقط بر روی توسعه میدان گازی پارس جنوبی بوده است.

در این بین هر چند میدان پارس جنوبی، بزرگ‌ترین میدان گازی دنیا است و حدود ۴۰ درصد حجم منابع گازی ایران را تشکیل می‌دهد و تمرکز بر روی تولید از این میدان ضروری است، اما این موضوع نباید باعث بی‌توجهی نسبت به توسعه سایر میادین گازی شود. توسعه سایر میادین گازی کشور نه تنها از جنبه افزایش تولید گاز و تامین تقاضا بلکه از لحاظ امنیت انرژی نیز بااهمیت است. در نتیجه با وجود منابع سرشار گازی و امکان توسعه آن‌ها اظهارنظر‌هایی مبنی بر ضرورت واردات گاز برای تامین نیاز داخلی بدون پشتوانه کارشناسی است. هر چند واردات گاز با هدف صادرات گاز بیش‌تر به کشور‌های همسایه و استفاده از مزیت جغرافیایی برای تبدیل‌شدن به هاب گازی منطقه سیاستی معقول به‌نظر می‌رسد.

به‌طور کلی چالش اصلی توسعه میادین گازی در کشور و افزایش تولید گاز به تامین مالی پروژه‌ها باز می‌گردد. در ایران هم منابع نفتی و هم منابع گازی وجود دارد و با توجه اینکه درآمد حاصل از توسعه میادین نفتی نسبت به میادین گازی بیش‌تر است، همواره افزایش تولید گاز در سایه تولید نفت قرار گرفته و از اولویت خارج شده است. از طرفی طبیعی است که با توجه به محدودیت‌های مالی وزارت نفت و همچنین سودآوری بیش‌تر پروژه‌های نفتی نسبت به گازی، اولویت این وزارتخانه بر تولید نفت و نه تولید گاز متمرکز باشد. در نتیجه این موضوع باعث‌شده است که تولید گاز ایران در مقایسه با کشوری مانند روسیه بسیار کمتر باشد. حال با توجه به اینکه چه باید کرد؟ آیا باید بی‌خیال توسعه میادین گازی باشیم یا اینکه برای افزایش تولید گاز راهکاری وجود دارد؟

حل چالش تامین مالی پروژه‌های توسعه میادین گازی

کارشناسان معتقدند، یکی از ظرفیت‌های تامین مالی و جذب سرمایه برای توسعه میادین گازی و افزایش تولید، ایجاد مشارکت با کشور‌های متقاضی گاز است. در این راستا یک کارشناس حوزه نفت و انرژی در این رابطه بیان کرد: «چالش اصلی در مسیر تامین مالی پروژه‌های توسعه میادین گاز، تامین مالی این پروژه‌هاست. در این بین می‌توان از طریق مشارکت با کشور‌های مصرف‌کننده گاز برای توسعه میادین گازی کشور اقدام کرد».

جواد سلیمان‌پور با بیان اینکه به‌طور خلاصه روال کار بدین‌صورت است که برای مثال دولت ایران باید با یک دیپلماسی فعال با کشوری مانند ترکیه برای توسعه میدان گازی خود وارد تعامل شود، افزود: شیوه تعامل بدین‌صورت است که ترکیه برای توسعه میدان گازی ایران اقدام کند و بعد از انجام پروژه بخشی از گاز تولید‌شده را به‌مدت چند سال برای خود بردارد به‌گونه‌ای که اصل و سود پول خود را به‌دست آورد. بعد از این مدت، ادامه صادرات گاز به این کشور با دریافت پول از آن‌ها همراه خواهد بود».

وی با ذکر یک مثال گفت: برای نمونه ما با ترکیه یک قرارداد ۲۰ ساله منقعد می‌کنیم که بر مبنای آن، این کشور یکی از میادین گازی ما را توسعه دهد. فرض کنید بابت انجام این پروژه، روزانه ۱۰۰ میلیون مترمکعب افزایش تولید خواهیم داشت که از این رقم گاز، ترکیه به مدت ۱۰ سال ۶۰ میلیون مترمکعب را به ازای اصل و سود سرمایه‌گذاری به‌صورت رایگان دریافت می‌کند و برای ۱۰ سال بعدی باید بابت آن پول به ایران پرداخت کند. در این شیوه همچنین روزانه ۴۰ میلیون مترمکعب گاز برای مصرف در داخل کشور نیز فراهم شده است و بدین ترتیب نیاز داخلی نیز تامین می‌شود.

روسیه و آذربایجان میادین گازی خود چگونه توسعه دادند؟

نکته جالب توجه اینکه این استراتژی توسعه میادین گازی، از سوی کشور‌های روسیه و آذربایجان نیز در گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفت و یک استراتژی مرسوم برای افزایش تولید از میادین گازی است. به‌طور کلی در مراودات گازی تا زمانی که مصرف‌کننده گاز مشخص نباشد و تکلیف بخش تقاضا مشخص نشود، توسعه میادین گازی نیز توجیه‌پذیر نیست. باید توجه داشت که برخلاف نفت، گاز قابلیت ذخیره‌سازی ندارد و در نتیجه بین نفت و گاز در حوزه تولید تفاوت‌های ماهوی وجود دارد. در نتیجه بهتر است ابتدا محل مصرف گاز مشخص شود و سپس میدان گازی توسعه یابد. در این چارچوب جذب سرمایه با مدل گفته‌شده نیز قابل درک است.

موانع توسعه میادین گازی کشور کدام‌ها هستند؟

واضح است که ایران به‌عنوان دومین دارنده منابع گازی دنیا، تولید گاز کمی دارد و مشارکت کشور‌های طرف تقاضا در توسعه میادین گازی ایران می‌تواند یکی از راهکار‌های افزایش تولید گاز و تامین بخشی از گاز موردنیاز کشور باشد، اما نکته کلیدی این‌جاست که این ظرفیت در صورتی فعال می‌شود که وزارت نفت دیپلماسی انرژی فعالی در بازار‌های منطقه‌ای برای همکاری با کشور‌های متقاضی گاز داشته باشد و تا زمانی که در سایه غفلت این وزارتخانه بازار‌های صادراتی بالقوه کشور به حال خود رها شده‌اند، استفاده از این ظرفیت برای افزایش تولید ممکن نبوده و مشکل کمبود گاز نیز هم‌چنان باقی خواهد ماند. در نتیجه کلید افزایش تولید گاز در کشور در بازاریابی منطقه‌ای برای صادرات گاز تعریف می‌شود.