الهام بهروزی

استان بوشهر عمارت‌ها و بناهای تاریخی شاخص و منحصربه‌فردی را در خود جای داده است که بسان شناسنامه‌ای معرف معماری چشم‌نواز و قدمت‌دار این اقلیم است. عمارت ملک واقع در بهمنی بوشهر یکی از این بناهای شاخص است که یادگار عهد قاجار است و به تاسی از معماری کشور فرانسه در این بندر تاریخی طراحی و اجرایی شده است. این بنای باشکوه در روزگاران نه چندان دور از ارج و قرب فراوانی در این کهن‌دیار برخوردار بود اما با گذر زمان و رها شدن از سوی میراث‌دارنش کم‌کم آن عظمت و شکوه در هاله فراموشی و ویرانی قرار گرفت و به مامنی برای خانواده‌های بی‌بضاعت و بی‌خانمان تبدیل شد.

ساخت‌وسازهایی که از سوی این خانواده‌ها در بخش‌هایی از این عمارت صورت گرفت، سیمای جدید و البته بسیار دلخراش و زشتی به آن بخشید. این در حالی است که این بنای شاخص به‌دلیل مساحت زیاد و معماری خیره‌کننده‌اش این پتانسیل را دارد که با بهسازی و مرمت اصولی به چرخه زندگی و فعالیت‌های فرهنگی برگردد و به سهم خود به گردشگری بوشهر رونق ببخشد. هر چند این عمارت باشکوه در نهایت در ۱۷ آذرماه ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ثبت شد اما باز هم اتفاق خاص در حوزه مرمت و بهسازی آن پیش نیامد و هر زمان هم مسوولی یا دستگاهی وعده بازسازی آن را می‌داد اما این وعده‌ها تنها در لفافه یک شعار توخالی جان می‌داد و می‌رفت تا اینکه از اواسط دهه ۹۰ بحث مرمت عمارت ملک بالا گرفت و شهرداری در زمان مدیریت میگلی‌نژاد وعده بازسازی آن را داد که البته این مهم هم به‌دلیل حاشیه‌ها و مسائلی که برای این دستگاه در زمان مدیریت این شهردار پیش آمد، عقیم ماند و رها شد.

اما در این میان، اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر (در زمان مدیریت ناصر امیرزاده) با همکاری صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی درصدد برآمد تا این عمارت را در اختیار بخش خصوصی قرار بدهد تا کار مرمت این عمارت سرعت بیشتری به خود بگیرد و هر چه زودتر وارد مدار فعالیت‌های گردشگری استان با کاربری جدید شود. در نهایت عمارت ملک در سال ۹۸ به بخش خصوصی سپرده شد تا پس از مرمت اصولی و وفادار به ساختار و بافت اولیه با مصالح باکیفیت با کاربری اقامتی- پذیرایی زندگی دوباره بیابد و پذیرای مسافران و گردشگران باشد.

طبق برآوردهای اولیه هزینه مرمت این عمارت در فاز نخست مبلغی بالغ بر ۴۰ میلیاردتومان تخمین زده شد که این رقم به‌دلیل تحریم‌ها و گرانی روزافزون مصالح افزایش یافت. از این رو، این مساله موجب کند شدن روند مرمت این بنای شاخص شده است و مجری طرح را با چالش‌های عدیده‌ای مواجه کرده است. هر چند با همه اینها از یک سال پیش کار بازسازی و مرمت این عمارت در حال انجام شدن است ولی شیوع کرونا هم از سویی تاثیر سوئی بر روند کار گذاشته است که البته در دو سه ماه اخیر با کنترل این ویروس مرگبار این روند نیز شتاب مطلوب‌تری به خود گرفته و پیشرفت نسبتا خوبی هم در این زمینه صورت گرفته است. با همه این اتفاقاتی که در زمینه مرمت این امارت صورت گرفته است اما همچنان شاهد حضور و زندگی خانواده‌های بی‌خانمان در قسمتی از این عمارت هستیم که مشخص نیست با اتمام مرمت این بنای شاخص تاریخی چه سرنوشتی برای این خانوارهای بی‌بضاعت رقم می‌خورد؟!

حال باید دید که مرمت این عمارت بزرگ و منحصربه‌فرد چه مدت زمان طول می‌کشد و اینکه بخش خصوص با توجه به گرانی مصالح و تورم‌های فزاینده این روزها یارای اتمام آن را دارد یا خیر!

معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر در این باره به بامداد جنوب گفت: این عمارت که از یک سال پیش به بخش خصوصی برای مرمت، احیا و بهره‌برداری واگذار شده است، طبق قرارداد، باید در دو سال مرمت و احیا شود و با کاربری اقامتی- پذیرایی به بهره‌برداری برسد.

نصرالله ابراهیمی در ادامه با بیان اینکه فاز نخست مرمت عمارت ملک مطالعاتی بوده است، افزود: پس از آن مرحله استحکام‌بخشی و ترمیم پی ساختمان اصلی است که در حال حاضر چیزی حدود دو متر از فنداسیون این عمارت مورد ارزیابی و استحکام‌بخشی قرار گرفته است. همچنین در روند بازسازی و مرمت این عمارت در بخش‌های دیگری به مرمت و احیای سقوف پرداخت شده است که البته با توجه به اینکه آقای ملک انسان متمکنی بوده است و در زمان خود از مصالح بسیار خوبی استفاده کرده است، امروز به سختی می‌توان همتای چندل‌های به‌کار رفته در سقف این بنا را پیدا کرد.

وی در خصوص روند پیشرفت این پروژه بزرگ تصریح کرد: در حال حاضر کارگاه فعال است و حدود یک هفته‌ای است که سرعت کار با توجه به پایان استحکام‌بخشی بالا رفته و تعداد کارگرها هم افزایش یافته است .

معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر در خصوص مهم‌ترین عوامل بازدارنده در این پروژه یادآور شد: این عمارت از طریق صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی به بخش خصوصی واگذار شده و اداره‌کل میراث فرهنگی بوشهر تنها وظیفه نظارت بر روند اجرایی آن را دارد. هرچند طبق قرارداد، بخش خصوصی مکلف شده است که مرمت عمارت را طی دو سال تمام کند و آن را به بهره‌برداری برساند اما تحت تاثیر عواملی چون گرانی مصالح و نوسان نرخ ارز و ... امکان دارد که این مدت ‌زمان افزایش بیابد که البته این مهم نیز با توافق طرفین در مدت اجرا عملی خواهد شد.

وی در خصوص تصمیم‌گیری برای تخلیه و جانمایی جدید خانواده‌های بی‌خانمان ساکن در این عمارت هم توضیح داد: در بحث خانواده‌های مهاجر، ما حکم قلع و قعم داریم که البته در این زمینه چندین بار هم به آن‌ها اخطار داده‌ایم اما انتقال این افراد، نیازمند حضور دستگاه‌های مختلفی است که باید برای آنها تصمیم‌گیری کنند و در کنار ما حضور داشته باشند. البته در قسمت شاه‌نشین عمارت الان خالی از سکنه شده است ولی چندین خانوار در قسمت شرقی عمارت هنوز سکنی دارند که امیدواریم به‌زودی برای آنها نیز تصمیم‌گیری درستی صورت بگیرد و شاهد احیای تمام این مجموعه بزرگ باشیم.

ابراهیمی در ادامه گفته‌های خود در خصوص وضعیت مرمت و بهسازی سایر بناهای شاخص استان بوشهر گفت: خوشبختانه در سال‌های اخیر مرمت و احیای بنای تاریخی با سرعت خوبی صورت گرفته است و عمارت‌ها و قلعه‌های بسیاری هم‌اکنون آماده بهره‌برداری شده‌ ویا به بهره‌برداری رسیده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به عمارت‌های مبارکی، رشیدی، دهدشتی، هفته، نوذری و... و همچنین قلعه‌های بردستان، زائر خضرخان، ملک‌منصور‌خان شبانکار اشاره کرد. بدیهی است در محدوده بافت تاریخی بوشهر اغلب عمارت‌هایی که در اختیار اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قرار دارند، مرمت و احیا شده‌اند و چندین عمارت هم آماده واگذاری به بخش خصوصی هستند.

وی در ادامه با تاکید بر اینکه البته در بدنه بافت تاریخی بوشهر به همراهی و همکاری بیشتر مردم و سازمان‌ها نیاز است، افزود: در این زمینه هم مالکین شخصی می‌توانند از مصوبات حمایتی بهره‌مند شوند و هم سازمان‌ها می‌توانند با هماهنگی بین‌بخشی و هم‌افزایی روند احیای بافت را با سرعت بیشتری توسعه دهند. البته اداره‌کل میراث فرهنگی در بافت اکنون در حال مرمت چند عمارت به‌خصوص عمارت رفیعی است که به‌زودی به سرای صنایع دستی تبدیل خواهد شد. همچنین در کنار مرمت و احیای این بنا، گذر ارزشمند رفیعی- رشیدی که در برگیرنده بیش از 40 عمارت است بهسازی شده و به‌زودی افتتاح خواهد شد که بهره‌برداري از اين گذر نوستالوژيك و چشم‌نواز بی‌شک برای گردشگران و دوستداران میراث فرهنگی دیدنی است و از جذابیت خاصی برخوردار خواهد بود.

در پایان یادآوری می‌شود، قطعا مرمت و بهسازی عمارت‌های باشکوه استان مثل عمارت ملک از یک‌سو موجب حفظ یادگارهای شاخص معماری استان در دوره قاجار می‌شود و از سوی دیگر با افزایش زیرساخت‌های اقامتی- پذیرایی با بافتاری نوستالوژیک تاریخ و دیرینگی این خطه به همگان یادآوری شده و افزون بر این، با ایجاد اشتغال به توسعه پایدار منطقه کمک شایانی می‌شود. عمارت ملک یکی از زیباترین و مجلل‌ترین عمارت‌های تاریخی بوشهر به‌شمار می‌رود که در عصر قاجار به همت محمدمهدی ملک در محله بهمنی بنا گذاشته می‌شود. این عمارت در چهار ساختمان جداگانه و چهار حیاط متصل به یکدیگر ساخته شده است.

به گفته کارشناسان و معماران عمارت ملک یکی از زیباترین، باشکوه‌ترین، مدرن‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین عمارت‌های استان بوشهر است که به دست معماران ایرانی و ایتالیایی در فضای وسیعی ساخته شده است. بی‌شک با مرمت و بازسازی این عمارت و اضافه شدن این مجموعه بزرگ به زیرساخت‌های اقامتی استان بوشهر می‌توان به رونق گردشگری در این خطه امیدوار شد؛ چراکه معماری منحصربه‌فرد و مساحت زیاد این بنای شاخص این ظرفیت را دارد که نگاه هر ایرانگرد و جهانگردی را به خود جذب کند و در طول اقامتشان پرتره‌های نوستالوژیک و خاطره‌انگیزی از جنوب مقابل دیدگانشان جان بگیرد. حال باید منتظر نشست و دید که آیا مجری طرح در شرایط بحران‌زای کنونی چقدر از عهده مرمت این مجموعه باشکوه برمی‌آید و اینکه آیا دولت به‌موقع در کنار بخش خصوصی برای پیشرفت کار قرار می‌گیرد یا خیر! قطعا حیات دوباره عمارت ملک رویای هر بوشهری است؛ زیرا شکوه این عمارت یادآور تاریخ و فرهنگ دیرینه این زادبوم است.