الهام بهروزی

جنبش جنوب از تحولات مهم تاریخی و سیاسی ایران است که با تکیه بر مردم جنوب و دموکرات‌های فارس شکل گرفت. بدیهی است همزمان با آغاز نهضت مشروطه، تنگستان و بوشهر در مقایسه با سایر نقاط کشور دارای وضعیت‌ متفاوت‌تري بودند. از اين‌رو، تلاش‌ها و مبارزات مردم این نواحی در زمینه استقرار مشروطیت شکل دیگری داشت.

به‌عبارتی در این عصر که یکی از دوره‌های پر فراز و نشیب تاریخ این سرزمین به‌شمار می‌رود، به‌دلیل موقعیت استراتژیک و ممتاز بوشهر در خلیج فارس، بسیاری از کشورهای بیگانه به تصرف این بندر تاریخی چشم داشتند که در این میان دولت بریتانیا بیشتر از همه چنین طمعی را در سر می‌پروارند. در این راستا انگلستان علاوه بر اداره کنسولگری خود در بوشهر، تلاش‌های فراوانی برای تصرف این شهر و دستیابی به اهداف شومش می‌کرد، در حالی که متاسفانه در این میان دولت مرکزی توجه چندانی به اقدامات متجاوزانه این کشور در جنوب ایران نداشت.

اما در همین زمان و در بحبوحه هرج و مرج کشور، دلیران تنگستانی دست روی دست نگذاشتند و در اقدامی خودجوش با رهبری علما و سرداران و مبارزان جنوبی به مبارزه با این استعمار پیر پرداخته و با رهبری قدرتمند رئیس‌علی دلواری مبارزات جانانه‌ای را علیه انگلیس آغاز کردند تا جایی که دلاورمردی‌های رئیس‌علی و یارانش تا همیشه در تاریخ به یادگار می‌ماند.

البته در نبرد با انگلیس دلیران تنگستانی‌ها تنها نبودند؛ چراکه عشایر قشقایی و کازرونی نیز به مقابله با انگلیسی‌ها پرداختند. هشت هزار تفنگچی قشقایی و کازرونی به نیرو‌های انگلیسی حمله‌ور شدند و عرصه را بر آن‌ها تنگ کردند. در این زمان سرپرسی سایکس، افسر کهنه‌کار انگلیسی، به فرماندهی نیرو‌های جنوب منصوب‌شده بود. او نخست با فرمان فرما و قوام‌الملک و دریابیگی بر ضد نیرو‌های آزادیخواه ایرانی پیمان اتحاد بست و آنگاه با رشوه و نیرنگ و سرانجام زور سر نیزه ۲۰ هزار سرباز انگلیسی کم‌کم بر تنگستانی‌ها چیره شد؛ ولی تا پایان جنگ و آتش‌بس، انگلیس هرگز نتوانست تنگستانی‌ها را یکسره از میدان دور کند و بر جنوب ایران تسلط پیدا کند.

در این میان، انگلیسی‌ها که از شجاعت رئیس‌علی دلواری به تنگ آمده بودند بالاخره با نفوذ در میان نیرو‌های وی، فردی خائن به نام غلامحسین تنگکی را خریدند و او با شلیک از پشت سر، رئیسعلی را به شهادت رساند و البته خود این خائن نیز مزدش را با گلوله از انگلیسی‌ها دریافت کرد. با این اوصاف جنبش جنوب یکی از جنبش‌های مهم ایران در دوران پسامشروطه است که در جریان آن، مبارزان دلیر و شجاعی چون رئیس‌علی دلواری نقش پررنگی را ایفا کرد؛ سرداری که با مجادت‌های بی‌دریغ خود و هم‌رزمانش دست استمعار پیر را از بوشهر کوتاه کرد.

سیدقاسم یاحسینی، نویسنده، پژوهشگر و مورخ برجسته بوشهری در نشست مجازی یکصدمین سالگشت جنبش‌های پسامشروطه ایران (جنبش جنوب) که به همت گروه تاریخ سیاسی پژوهشکده علوم تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات برگزار شد، در خصوص جایگاه تاریخی بوشهر گفت: بندر بوشهر بیش از پانصد سال است که پنجه در پنجه استعمار اروپایی است و در حال مبارزه با متجاوزان به آب و خاک و استقلال ایران‌زمین. بوشهری‌ها مفتخر هستند که از آغازین سال‌های حضور پرتغالی‌های استعمارگر در خلیج فارس به مبارزه با آنان پرداخته و در طول چند قرن اخیر، هرگاه کیان و استقلال ایران زمین را در خطر دیده‌اند، تفنگ برگرفته و به‌عنوان مرزداران جنوب، حماسه آفریدند.

سیدقاسم یاحسینی در ادامه با بیان اینکه یکی از نیروهای استعمارگر در کرانه‌های شمالی و جنوبی خلیج فارس، بریتانیا بود، افرود: انگلیسی‌ها از دوران کریم‌خان زند و در نیمه دوم قرن هیجدهم میلادی در بوشهر حضور سیاسی، تجاری و نظامی داشتند. در دوران قاجار و پهلوی انگلیسی‌ها دست‌کم پنج بار به بهانه‌های مختلف به جزیره خارک و شبه‌جزیره بوشهر لشکر کشیده و این شهر کوچک دریایی را به اشغال نظامی خود درآوردند.

وی با اشاره به اینکه در دومین اشغال در سال 1273هجری قمری/ 1856میلادی بزرگ‌ترین لشکرکشی دریایی تاریخ پس از هجوم اسکندر مقدونی به خلیج فارس بود که با مقاومت قهرمانانه و در عین حال تراژدیک نیروهای تنگستانی روبه‌رو شدند، تصریح کرد: در ادامه سلسله مقاومت‌های ضداستعماری و ضدانگلیسی مردم جنوب ایران و بوشهر بود که رئیس‌علی دلواری از عصر مشروطیت تا اوایل جنگ جهانی اول در ایران، به‌مبارزه مسلحانه با نیروهای اشغالگر انگلیس پرداخت. در این راه موفق شد ضربه نظامی و از آن مهم‌تر حیثیتی قوی و موثری به سیاست و پرستیژ انگلستان در خلیج فارس، ایران و بوشهر وارد کند.

نویسنده کتاب «پیشگامان مبارزه با بریتانیا در جنوب ایران» فرهنگی درباره جایگاه تاریخی رئیس‌علی دلواری در مقاومت علیه انگلیسی‌ها تاکید کرد: اوج مقاومت و رزم نظامی رئیس‌علی دلواری با نیروی دریایی بریتانیا و سربازان هندی و انگلیسی، نبرد مشهور دلوار بود. آگاهان به تاریخ می‌دانند که دست‌کم ایران از دوران جنگ‌های ایران و روسیه تزاری در عصر فتحعلی‌شاه تا آغاز جنگ جهانی اول، هرگاه با یک نیروی خارجی جنگید، شکست خورده و گاه بخشی از خاک کشور از ایران جدا و تجزیه شده است. فقط در جنگ دلوار بود که تعدادی تفنگچی تنگستانی با قوی‌ترین نیروی دریایی زمان مصاف داده و پس از چند ساعت جنگ، با یک تاکتیک نظامی زیرکانه، قوای دریایی و نیروهای رزمی بریتانیا را شکست داده و تلفات زیادی بر آنان وارد کردند.

یاحسینی با اشاره به نقش و حضور زنان جنوب در این نبرد تصریح کرد: در جنگ دلوار، چند تن از زنان و خواهر رئیس‌علی دلواری نیز حضور داشتند. آنان برای مجاهدان و رزمندگان خشاب پر کرده، آب می‌آوردند، مجروحان را مداوا می‌کردند و حتی کار اطلاعاتی انجام داده و پیک خبری بودند. این جنبه از نقش زنان، کمتر مورد توجه مورخان معاصر قرار گرفته است.

به گفته نویسنده کتاب «مبارزات رئیس‌علی دلواری»، رئیس‌علی دلواری خیلی زود و در خلال همان سال اول مبارزه نهضت مقاومت ضدانگلیسی در بوشهر، در یک شبیخون نظامی و آن هم از سوی نیروهای خودی کشته شد؛ اما یاد و خاطره او، تا همین امروز زنده است و آرمان و شخصیت جذابش، الگوی مقاومت ضداستعماری و امپریالیستی بوده و هست.

وی با تاکید بر اینکه با شهادت رئیس‌علی دلواری و به‌دنبال جنگ «کوه کوزی» کمر مقاومت شکست و مجاهدین به‌دنبال فشار اقتصادی که به اقشار پایین جامعه، چون کشاورزان، صیادان، لنج‌دارها و کاسبان خرده‌پا وارد آوردند و هزینۀ سرسام‌آور جنگ، ناچار به پذیرش صلح شدند، افزود: در این میان زنان بسیاری بدون همسر شدند و ضربه اقتصادی، عاطفی و معیشتی هولناکی را متحمل شدند. زنان در جنبش مقاومت نقش پشتیبان، تدارکات و تهیه تغذیه را عهده‌دار بودند که این نقش آنان نیز چندان مورد عنایت مورخان مسائل جنوب قرار نگرفته است.

این مورخ در ادامه با تاکید بر اینکه در این میان اما انگلیسی‌ها به معاهده خود با مجاهدین پایبند نماندند، توضیح داد: آن‌ها در اواخر جنگ جهانی اول شروع به کشیدن خط آهن از بوشهر به برازجان کردند. مجاهدین این عمل را برنتابیدند و در جنگ سربست چغادک به مصاف ارتش بریتانیا رفتند که شکست سختی خوردند.

نویسنده کتاب «اسناد مطبوعاتی جنبش مقاومت جنوب ایران» در ادامه با اشاره به رشادت‌های زنان لرده در این جنگ نابرابر تصریح کرد: با وجود حماسه زنان منطقه لَرده که ده‌ها نفر از سربازان انگلیسی را کشتند؛ اما نهضت مقاومت به‌دلیل قدرت و توان نظامی انگلیس شکست خورد. ارتش دیگر، مرض آنفلوانزای اسپانیایی بود که در منطقه استان امروزی بوشهر، کشتار به راه انداخت و بسیاری از مردم عادی و تفنگچیان را نابود کرد. در خسارت و کشتار این مرض همین بس که شهر بیست و چهار هزار نفری بوشهر، حدود پانزده هزار نفر مبتلا شدند و هزار و پانصد نفر جان سپردند.

یاحسینی در پایان با تاکید بر اینکه احتمالا کل استان فعلی بوشهر در آن مقطع حدود صد هزار نفر جمعیت داشت که نصف آن مردند، افزود: شمار زیادی زن و کودک نیز قربانی این مرض شدند، به‌طوری که تا دو، سه دهه بعد، فرماسیون اقتصادی و اجتماعی بوشهر به کلی به هم ریخت و عملا در مواردی از هم پاشید. با برآمدن رضاشاه و سیاست‌های تجددآمرانه او، بافت جمعیتی به شدت تغییر کرد، به‌طوری که بوشهر عملا تا اواخر دهه چهل شمسی رو به انحطاط رفت.

یکصدمین نشست مجازی سالگشت جنبش‌های پسامشروطه «جنبش جنوب»به دبیری نیره دلیر و به همت گروه تاریخ سیاسی پژوهشکده علوم تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با سخنرانی سیدقاسم حسینی (نویسنده و پژوهشگر تاریخ شفاهی در حوزه بوشهر و بوشهرشناسی) پیرامون جایگاه تاریخی رئیسعلی دلواری در مقاومت علیه انگلیسی‌ها و اعظم ریاحی (پژوهشگر پژوهشگاخ علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) درباره بررسی جایگاه اجتماعی و طبقاتی قیام جنوب روز یکشنبه، ۲۶ بهمن‌ماه ساعت ۱۶ تا ۱۸ برگزار شد.

یادآوری می‌شود، سیدقاسم یاحسینی زاده سال ١٣٤٤ در شیراز و ساکن بوشهر است. وی دوران کودکی‌اش را در شهرهای لار (از توابع استان فارس) و برازجان (از توابع استان بوشهر) سپری کرد. یاحسینی یکی از پرکارترین مورخان بوشهری به‌شمار می‌رود که از سال ١٣٧٠ تا کنون بیش از ۷۵ جلد کتاب در زمینه‌های بوشهر‌شناسی، تنگستان‌شناسی، خاطره‌نویسی و تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی و تاریخ روشنفکری در ایران منتشر کرده است.

یاحسینی از پیشتازان مطالعات در باب تنگستان‌شناسی در ایران است و تا امروز چندین کتاب و ده‌ها مقاله در این‌باره منتشر کرده است که از جمله آن‌ها می‌توان به «پیشگامان مبارزه با بریتانیا در جنوب ایران»، «مبارزات رئیس‌علی دلواری»، «اسناد مطبوعاتی جنبش مقاومت جنوب ایران»، «مطالعاتی در باب تنگستان»، «رئیس‌علی دلواری (تجاوز نظامی و مقاومت جنوب)»، «ظهور و سقوط خاندان تنگستانی (تاریخ مقاومت تنگستانی‌ها علیه امپریالیسم انگلیس)» و... اشاره کرد. همچنین از این مورخ بوشهری رساله‌ها و کتاب‌های متعددی به زبان‌های انگلیسی و فرانسه ترجمه شده است.