ابوعلی زرین‌قلم

دو روز پس از برگزاری نشست کمیسیون مشترک برجام، در حالی وزیر امور خارجه و معاونش در سطح رسانه‌ای تعهد دادند که هیچ مذاکره مستقیم و غیرمستقیمی میان ایران و امریکا در مورد برجام صورت نخواهد گرفت، اما به‌نظر می‌رسد وضعیت بسیار متفاوت‌تر از همیشه باشد.

روز گذشته سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با بیان اینکه مجلس در مجموعه روند گفت‌وگوهای ایران در موضوع برجام نظارت خواهد داشت، گفت که طبق تاکید آقای عراقچی هیچ مذاکره مستقیم و یا غیر مستقیمی بین ایران و امریکایی‌ها در وین صورت نمی‌گیرد.

به گفته ابوالفضل عمویی، با توجه به مذاکرات صورت‌گرفته در روز جمعه در کمیسیون مشترک برجام به‌صورت وبینار، صبح دیروز کمیسیون امنیت ملی جلسه فوق‌العاده‌ای با حضور آقای عراقچی برگزار کرد که توضیحات ایشان را شنیدیم. نمایندگان در این جلسه بر اجرای دقیق و کامل قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها تاکید کردند. آقای عراقچی نیز به ارائه توضیحاتی درباره روند گفت‌وگوهای فعلی پرداخت و تاکید شد در جلسه روز سه‌شنبه در وین هیچ مذاکره مستقیم و یا غیر مستقیم بین جمهوری اسلامی و امریکایی‌ها صورت نمی‌گیرد. در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران، ایالات متحده را عضوی از برجام نمی‌شناسد چون از برجام خارج شده و به تعهداتش پایبند نبوده است. در این چهارچوب تا رفع کامل تحریم‌ها و راستی آزمایی آن از جانب جمهوری اسلامی، ایران به تعهدات خود باز نخواهد گشت و اجازه حضور امریکا را در مذاکرات ۵+۱ نخواهد داد.

با این حال، و در حالی که مقامات وزارت خارجه ادعا می‌کنند در وین قرار نیست اتفاقی روی دهد، گزارش کارشناسی مرکز پژوهش‌ها بیانگر نکات دیگری است. در بخشی از گزارش این مرکز آمده است:

1. علیرغم آنکه وزیر امور خارجه ایران تاکید دارد که واشنگتن باید تمام تحریم‌هایی را که از زمان روی کار آمدن ترامپ اعمال، باز اعمال یا ذیل برچسب تازه قرار گرفته‌اند را لغو کند، اما امریکا حاضر به رفع همه تحریم‌ها نیست. رابرت مالی، نماینده ویژه امریکا در امور ایران پس از نشست کمیسیون مشترک برجام در مصاحبه‌ای اعلام کرد که «ایالات متحده امریکا در صورت بازگشت ایران به برجام، «صرفا» تحریم‌های مغایر با توافق هسته‌ای را رفع خواهد کرد!» در این صورت اقداماتی که امریکا برای رفع تنها بخشی از تحریم‌ها (تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای) در نظر دارد نه تنها منافع اقتصادی ایران را تامین نخواهد کرد، بلکه این کشور با حفظ ساختار تحریم‌ها به‌دنبال ایجاد اهرم فشاری علیه ایران در موضوعات موشکی و منطقه‌ای خواهد بود. به عبارت دیگر، امریکا به‌دنبال ایجاد شرایطی است که حتی در صورت احیای

برجام ساختار تحریم‌های این کشور علیه ایران حفظ شود.

2. لفظ «مدالیته» در بیانیه پایانی نشست مجازی کمیسیون برجام یا تعبیر «طراحی اقدامات متقابل» که در توئیت وزیر امور خارجه ایران مورد اشاره قرار گرفته است یا عبارت «مجموعه‌ای از گام‌های متقابل اولیه» که از سوی وزارت امور خارجه امریکا مطرح شده همان الگوی بازگشت گام به گام است با این تفاوت که احتمالا دو طرف در قالب بیانیه‌های جداگانه مجموعه اقدامات و گام‌های خود را به‌صورت یک‌جا فهرست کرده و اجرای موازی و همزمان آن را آغاز خواهند کرد. این طرح در عمل فرایند راستی‌آزمایی تحریم‌ها توسط ایران را به یک اقدام صوری تبدیل می‌کند. طبق سیاست «حرف قطعی»، ایران در صورتی به تعهدات خود ذیل برجام عمل خواهد کرد که رفع تحریم‌های امریکا در عمل مورد راستی‌آزمایی قرار گرفته باشد. دولت دوازدهم تاکنون معیار کمی و قابل سنجشی برای لغو تحریم‌ها ارائه نکرده است. رفع تحریم‌ها در قالب بیانیه سیاسی و حتی تغییرات حقوقی در دستورالعمل‌های وزارت خزانه‌داری امریکا نه تنها منافع اقتصادی ایران را تضمین نخواهد کرد، بلکه ایران را در چرخه تکراری « محدودسازی برنامه هسته‌ای در ازای تقریبا هیچ» گرفتار خواهد کرد که پیش از این در سال‌های 1394 تا 1396 تجربه شد.

3. وزیر امور خارجه در توئیت خود درباره دور بعدی نشست کمیسیون مشترک برجام اعلام کرد که هدف از این نشست «تسریع در نهایی‌سازی اقدامات دو طرف» برای رفع تحریم‌ها و توقف گام‌های کاهش تعهد هسته‌ا‌ی است. اگرچه در رفع تحریم‌ها نباید تاخیر کرد، ولی تعجیل و تسریع در روند اقدامات طرف مقابل برای رفع تحریم‌ها نیز منطبق با اصول سیاست ایران در موضوع وادار كردن امریکا در بازگشت به برجام نیست. تاکید وزیر امور خارجه ایران در مصاحبه با نشریه پولیتیکو بر تسریع در فرایند احیای برجام به‌خاطر انتخابات ریاست‌جمهوری ایران در خردادماه 1400 یا پایان مهلت توافق موقت ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موجب عدم دقت لازم در جزئیات اقدامات امریکا برای رفع تحریم‌ها و راستی‌آزمایی آن خواهد بود. به لحاظ زمانی، هیچ ضرورتی ندارد که تمام اقدامات دو طرف یا بخش قابل توجهی از آن در یک بازه دو ماهه تا پیش از موعد انتخابات ریاست‌جمهوری ایران انجام شود. ملاک اصلی برای احیای برجام باید منافع بلندمدت جمهوری اسلامی ایران باشد و مقولات كوتاه‌مدت ازجمله انتخابات نباید باعث تاخیر یا تعجیل در این فرایند گردد.

4. موافقت نماینده ایران در کمیسیون مشترک برجام با حضور امریکا در نشست کارشناسی وین و مشارکت در تدوین اقدامات متقابل در هفته جاری چندان سازگار با سیاست رسمی جمهوری اسلامی ایران نیست. نه تنها مذاکره مستقیم میان ایران و امریکا ضروری نیست، بلکه روند تدریجی رسمیت‌بخشی به حضور امریکا در میان كشورهای عضو برجام برخلاف منافع ملی ایران است. امریکا هنگامی می‌تواند در نشست‌های کمیسیون مشترک برجام شرکت کند که به تعهدات خود عمل کرده و تمام تحریم‌ها را رفع کرده باشد. اگرچه معاون وزیر خارجه ایران تاکید دارد که در هیچ سطحی با امریکا مذاکره مستقیمی صورت نخواهد گرفت، ولی باید به این موضوع توجه داشت که از دیدگاه کشورهای اروپایی و امریکا پذیرش حضور واشنگتن در نشست وین اقدامی در جهت قراردادن ایران در موقعیت مذاکره مستقیم با امریکاست. نگاه امریکا به مذاكره به مثابه ابزاری برای چانه‌زنی در جهت كاهش انتظارات ایران در مساله رفع تحریم‌ها و آغاز فرایند تحمیل محدودیت‌های بیشتر هسته‌ای و فراهسته‌ای است. در این میان، اصرار کشورهای اروپایی از جمله فرانسه برای «یافتن جایگزین‌هایی برای مذاکره مستقیم میان واشنگتن و تهران» بیش از آنکه به نفع ایران باشد، اهداف امریکا را تامین می‌کند.

5. در هیچ یک از طرح‌های ارائه‌شده نقشی برای مجلس شورای اسلامی در نظر گرفته نشده است. این درحالی است که طبق مواد (6) و (7) قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها، راستی‌آزمایی اجرای تعهدات طرف‌های مقابل با نظارت مجلس انجام خواهد شد و توقف گام‌های کاهش تعهد هسته‌ای ازسوی دولت با مجوز مجلس صورت می‌پذیرد. در این چارچوب، دولت بدون هماهنگی و مشورت با مجلس نمی‌تواند در كمیسیون مشترک برجام متعهد به اجرای هرگونه طرح یا پیشنهادی شود. علاوه بر این، دولت باید از عدم نقض برجام در صورت احیای آن توسط کنگره امریکا و اعمال قوانین تحریمی جدید اطمینان حاصل کند.