الهام بهروزی

«خلیج فارس به‌زودی به شورترین پهنه آبی بزرگ دنیا تبدیل می‌شود»؛ خبری کوتاه اما تلخ و گزنده و هشداری جدی برای این خلیج استراتژیک و زیستمندان و ساکنان حاشیه آن است؛ چراکه خلیج فارس که بعد از خلیج‌های «مکزیکو» و «هودسن» سومین خلیج بزرگ جهان شناخته می‌شود، از زیستگاه‌های منحصربه‌فرد دریایی و منابع غذایی فوق‌العاده برخوردار است. به‌عبارتی، در این خلیج بیش از ۱۵۰ نوع ماهی زیست می‌کند که اغلب شورزی ‌و از نظر تجاری بسیار حائز اهمیت هستند که از جمله آن‌ها می‌توان به زبیده، حلوا سفید، قباد، شیرماهی، شانک، سنگسر، هامور، سیکین، کارفه، طوطی، حلوا سیاه، شوریده، خبور، کفشک، سرخو، خابور و سبور اشاره کرد. از دیگر محصولات غذایی باارزش خلیج فارس می‌توان به میگو اشاره کرد. انواع صدف‌های خوراکی نیز در برخی سواحل آن مانند ساحل بندرعباس و ساحل گشه (ساحل صدف) در بندر لنگه و همچنین در اطراف بعضی جزایر مانند هرمز، قشم و لارک یافت می‌شوند که بازار عمده آن کشورهای اروپایی است.

حال با شور شدن آب خلیج فارس قطعا حیات زیستمندان آن به‌صورت جدی در تهدید نابودی قرار می‌گیرد و همچنین خود این اکوسیستم عظیم و غنی نیز در اثر تبخیر شش برابری و قطع شدن آب‌های شیرین ورودی رو به سمت نیستی حرکت خواهد کرد. احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست که در روز جهانی حفاظت از اکوسیستم‌های مانگرو جایگاه خلیج‌فارس در عرصه‌های زیست محیطی خبر تبدیل خلیج فارس به شورترین پهنه آبی بزرگ دنیا را تا سال ۲۰۵۰ اعلام کرد، جلوگیری از ورود آب‌ شیرین به دریا را از عوامل اصلی ایجاد فاجعه زیست محیطی در خلیج فارس دانست و گفت: احداث آب‌شیرین‌کن و جلوگیری از ورود آب شیرین به دریا از عوامل اصلی ایجاد فاجعه زیست محیطی در خلیج فارس محسوب می‌شود.

وی در پایان از صنایع بزرگ نفتی و گازی مستقر در استان بوشهر خواست تا با کاشت و توسعه رویشگاه‌ها و جنگل‌های حرا، در کاهش این معضل و فاجعه محیط زیستی نقش‌آفرین ظاهر شوند. بی‌شک شور شدن آب خلیج فارس پیامدهای جبران‌ناپذیری هم برای زیستمندانش و هم برای ساکنان حاشیه آن به‌دنبال دارد که اگر در این زمینه متولیان امر و سایر دستگاه‌های مرتبط اقدام جدی نکنند، بایستی در آينده‌ای نه چندان دور با حیات در این اکوسیستم منحصربه‌فرد و کم‌نظیر خداحافظی کنیم.‌

عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی کشور در خصوص جغرافیا و اهمیت خلیج فارس به بامداد جنوب گفت: همان‌گونه که می‌دانید خليج فارس پهنه آبي نيمه بسته‌اي است كه از طريق تنگه هرمز به درياي عمان و سپس اقیانوس هند و آب‌های آزاد متصل می‌شود. خليج فارس از نظر جغرافيايي در منطقه نیمه گرمسيری قرار دارد و کشورهای حاشیه آن همگی درگیر بحران آب و کمبود آب شرب هستند. دما و شوري بالاي خلیج فارس از خصوصیات آن است که این گرماي بالا باعث تشدید اثرات آلودگي در خلیج فارس می‌شود. دماي بالاي آب در فصل تابستان (۳۰ درجه سانتی‌گراد) و وزش بادهاي خشك مانند باد شمال در فصل زمستان، باعث تبخير آب خلیج فارس مي‌شود كه اين تبخير از طریق كاهش بارندگي‌های ساليانه نیز تشديد مي‌شود. شوري خليج فارس در اكثر نقاط بالاي ۳۹ psu است و به همراه دریای سرخ از شورترین دریاهای جهان به شمار می‌آیند.

احسان عابدی در ادامه به پراکندگی شوری خلیج فارس اشاره و تصریح کرد: شوری این خلیج در همه نقاط یکنواخت نیست و اروندرود که در مرز ايران و عراق از هم‌ريزش دجله و فرات و سپس كارون پديد می‌آید، به‌طور قابل‌توجهي شوري بالاي خليج فارس در شمال و شمال غربي آن؛ یعنی در استان خوزستان را كاهش مي‌دهد. در واقع اروند رود اصلي‌ترين منبع ورودي آب شيرين در خليج فارس است.

وی در ادامه با اشاره به مهم‌ترین عوامل شور شدن آب خلیج فارس بیان کرد: شوری خلیج فارس تابع عوامل متعددی است که هر کدام از این عوامل سهم عمده‌ای در کنترل شوری آن ایفا می‌کنند، به‌طور کلی به‌دلیل ارتباط خلیج فارس با اقیانوس‌های دنیا و جریانات مستمر میان آن‌ها، بایستی شوری خلیج فارس نزدیک به شوری متوسط آب‌های آزاد یعنی ۳۵ psu باشد؛ اما عملا این‌گونه نیست و به‌واسطه شرایط اقلیمی، شوری آن بالای ۳۹ psu است. از جمله عوامل تعدیل شوری خلیج فارس رودها به‌خصوص اروندرود است که با ورود آب شیرین به خلیج فارس شوری سواحل خلیج فارس را کاهش و اجازه عبور شوری خلیج فارس از حد نرمال را نمی‌دهند؛ اما متاسفانه طی سال‌های اخیر به‌شدت ورود آب شیرین از رودهای منتهی به خلیج فارس مانند اروندرود کم شده و همین نکته از جمله عوامل افزایش شوری خلیج فارس در خطوط ساحلی است. طرح‌‌های انتقال آب و سد‌سازی‌های بدون پیوست محیط زیستی که خوزستان را به این حال و روز و وضعیت بی‌آبی و کم‌آبی دچار كرده و تالاب‌های هورالعظیم، شادگان، بامدژ و شیمبار آن را خشک کرده، خلیج فارس را نیز به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده و تنها در یک مورد موجب تغییر و افزایش شوری نرمال خلیج فارس در سواحل شده است که عواقب جبران‌ناپذیری برای خلیج فارس و زیستمندان ساحلی آن به‌وجود آورده است.

اين كنشگر محيط زيستی، ساخت و فعالیت آب‌شیرین‌کن‌ها را دیگر عامل افزایش شوری آب‌های ساحلی خلیج فارس دانست و گفت: کمبود آب و دسترسی نداشتن به آب شرب با کیفیت باعث شده که کشورهای حاشیه خلیج فارس هم در بخش خانگی و هم در بخش صنعتی به فکر شیرین‌سازی آب دریا بیفتند. متاسفانه در بیشتر موارد گزارش شده، پساب بسیار شور حاصل از عملیات شیرین‌سازی دوباره وارد خلیج فارس می‌شود و بر شوری آن می‌افزاید. از همین رو، بحران آب کشورهای حاشیه خلیج فارس، این آبراه استراتژیک را این‌گونه تحت تاثیر قرار داده و بر شوری آن می‌افزاید.

وی در ادامه به خطرات و پیامدهای سوء شوری آب خلیج فارس روی حیات آبزیان و زیستمندان آن اشاره و خاطرنشان کرد: زیستمندان هر اکوسیستمی در شرایط باثبات آن اکوسیستم توان رشد، تولید مثل و به‌طور کلی زندگی دارند و هنگامی که شرایط محیطی آن‌ها دچار تغییر و نوسان شود، دچار استرس و کارکرد فیزیولوژیک ناصحیح و غیرنرمال می‌شوند. بنابراین با افزایش شوری خلیج فارس شرایط زندگی برای آبزیان به‌خصوص آبزیان ساحلی خلیج فارس سخت و دشوار می‌شود، چراکه شرایط اسمز محیط آن‌ها دستخوش تغییر شده و تنظیمات اسمزی آبزیان هیپوتونیک خلیج فارس به‌هم می‌ریزد. علاوه بر این، کاهش ورود آب شیرین به خلیج فارس؛ یعنی کاهش تولیدات اولیه و ثانویه و این بدان معنا است که تنوع زیستی و تنوع عملکردی خلیج فارس به‌شدت کاهش می‌یابد و رو به زوال می‌رود.

عابدی در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه آیا با تداوم این سوءمدیریت‌ها و روند تصمیم‌گیری‌های غلط، باید شاهر مرگ زیستگاه‌های منحصربه‌فرد خلیج فارس باشیم، تاکید کرد: قطعا بله؛ می‌گویند هنگامی که اودیسه از جنگ تروا بازگشت، دوازده کنیزک حرمسرای خویش را جملگی به ظن خیانت در مدت غیبت خود بر یک طناب به دار آویخت. در این میان، مساله درست و نادرست این کار به هیچ وجه مطرح نبود؛ زیرا کنیزکان ملک او‌ محسوب می‌شدند و درست و خطا بودن موضوع اصلا اهمیتی نداشت. گویی مدیریت طبیعت و محیط‌زیست خلیج فارس نیز در یونان اودیسه مانده و در این وادی همچنان درست از خطا و سره از ناسره قابل تفکیک نیست. بدیهی است رودخانه‌ها نقش بسیار بااهمیتی در تعدیل شوری و دمای خلیج فارس بازی می‌کنند و اکثر رودخانه‌های منتهی به خلیج فارس در ایران وجود دارند؛ اما ببینید ما با رودخانه‌ها چه کردیم و سوال این است که چگونه ممکن است کارون، اروندرود، بهمنشیر، جراحی، دز، کرخه، زهره، دورچ و مارون در کنار تالاب هورالعظیم، شادگان، بامدژ، شیمبار و میانگران خوزستان همگی در اندک زمانی نابود شدند؟ چگونه ممکن است زاینده‌رود با طناب فولاد این‌گونه به دار آویخته شود، خلیج فارس خالی از ماهی و میگو شود و دریاچه خزر جولانگاه گونه‌ای مهاجم شود و کیلکا برود تا شانه‌دار بیاید؟! همه این‌ها نتیجه مدیریت پخمگان بر نخبگان همین است که می‌بینیم! چراکه رعایت هنجارهای محیط زیستی و چینش توسعه مبتنی بر اکوسیستم از این جماعت بر نمی‌آید که اگر می‌آمد سرزمین ایران و خلیج فارس به چنین سرنوشتی دچار نمی‌شد.

عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی کشور همچنین در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه شوری آب خلیج فارس آیا حیات درختان حرا را هم تهدید خواهد کرد، گفت: بله درختان حرا هم از این قاعده مستثنی نیستند، به‌خصوص اینکه رویشگاه‌ها و جنگل‌های حرا به‌شدت به آب شیرین وابسته‌اند. اصولا درخت حرا برای مقابله با شوری مکانیسم‌هایی در خود ایجاد کرده است و از طریق آن مکانیسم‌ها با شوری بالای محیط مقابله می‌کند. برای مثال غدد دفع نمک درخت حرا نمک دفع می‌کنند و گیاه فقط از آب شیرین برای رشد و ‌نمو خود استفاده می‌کند شور شدن آب خلیج فارس؛ یعنی افزایش تلاش گیاه حرا برای دفع نمک که این تلاش اضافه، نتیجه از بین رفتن ثبات اکولوژیک منطقه است.

وی به راهکارهایی برای جلوگیری از افزایش شوری آب خلیج فارس اشاره و تصریح کرد: لقمان را گفتند: ادب از که آموختی؟ گفت: از بی‌ادبان! هر چه از ایشان در نظرم ناپسند آمد، از فعل آن پرهیز کردم. باید ببینیم چکار کردیم، چه کارهای ناپسندی در حق محیط زیست و خلیج فارس انجام داده‌ایم، چگونه همه چیز را تخریب کرده‌ایم، فقط کافی است آن کارها را دیگر تکرار نکنیم، برای مقابله با تهدید و تخریب خلیج فارس و جلوگیری از شور شدن خلیج فارس رعایت همین نکته کفایت می‌کند. اگر خلیج فارس زبان داشت حتما به ما می‌گفت: مرا به خیر تو امید نیست، شر مرسان!

این کارشناس و کنشگر محیط زیستی، نقش صنایع نفتی و گازی مستقر در خلیج فارس و حاشیه آن را بی‌تاثیر در شور شدن آب آن نداست و گفت: صنایع مستقر در کرانه‌های خلیج‌فارس با شیرین‌سازی آب آن برای مصارف صنعتی و شرب نقش بسزایی در شور کردن آب دریا دارند و همچنین آلودگی حرارتی را ایجاد می‌کنند که به‌شدت برای مرجان‌ها که نقطه تجمع آبزیان و سایر زیستمندان دریایی به‌شمار می‌روند، مضر و مرگ‌آفرین است.

عابدی در پایان یادآور شد: برای خلیج فارس و زیستمندانش آرزوی سلامت می‌کنم و برای تامین سلامت آن امید به ساحل‌نشینان دارم و نه دولتمردان!