الهام بهروزی
استان بوشهر بناها و قلعههای تاریخی منحصربهفردی را در
گستره خود جای داده است که نه تنها بهدلیل معماری منحصربهفردشان حائز اهمیت
هستند، بلکه بهدلیل نقش و اهمیتی که در تاریخ سیاسی و اجتماعی این خطه ایفا میکنند،
از جایگاه والایی برخوردارند و بهعبارتی جزء لاینفک تاریخ جنوب کشور بهشمار میروند.
نگارنده در گزارشهای متعددی به معرفی و بررسی وضعیت بناهای
تاریخی استان بوشهر از شمال آن گرفته تا جنوب، پرداخته است و در این باره دغدغهها
و نگرانیهای خود و فعالان میراث فرهنگی استان را به گوش مسوولان رسانده است اما
در برخی از مواقع بهدلیل شرایط خاص بناهای تاریخی ارزشمند، این مطالبهگری راه به
جایی نبرده است!
حدود دو سال پیش بود که بامداد جنوب در گزارشی مفصل نسبت به
سهلانگاریها و بیتوجهیها به قلعه آقاخان لیراوی در روستای حصار به مسوولان
استان هشدار داد و رهاشدگی آن را زنگ خطری برای حیات این عمارت باشکوه دانست؛ اما
مسوولان نه شنیدند و نه دیدند. این در حالی است که چسبیده به دیوار این قلعه ساخت
و ساز صورت گرفته و این تجاوز به حریم این بنای شاخص بهشمار میرود که این کار
ممنوع است و طبق قانون باید اینگونه ساختوسازها تخریب شوند!
متاسفانه چشمانداز این بنای شاخص کمکم دارد در سایه ساختوسازهای
بیرویه و غیراصولی از بین میرود و انگار مسوولان امر هم تصمیم جدی برای مقابله
با بیقانونیها و رفتارهای نابهنجار افراد سوداگر و متجاوز به حریم بناهای تاریخی
استان ندارند! این در حالی است که قلعه آقاخان لیراوی یکی از میراث ارزنده و
گرانبهای معماری در جنوب کشور است که در روزگاری نهچندان دور از شکوه و عظمت
فراوانی برخوردار بوده است اما امروز این شکوه بهدلیل لجبازیها و بیبرنامگی
وراث آن در معرض نابودی کامل قرار گرفته است؛ چراکه این بنا سالهای سال خالی از
سکنه شده و بهدلیل زلزلههای اخیری که بارها و بارها شهرستان گناوه و روستاهای
اطراف آن را لرزانده بخشی از این بنا ریزش کرده است که برای جلوگیری از تخریب
بیشتر آن ضروری است هر چه زودتر مرمت و بازسازی این قلعه صورت بگیرد.
در این میان اما مساله مالکیت قلعه آقاخان لیراوی به مانع
بزرگی برای مرمت بدل شده است و با وجود اینکه این بنا در سال ۷۹ با شماره ۲۸۷۹ در
فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است اما مالکیت آن در اختیار نوادگان خان لیراوای
قرار دارد. به همین دلیل ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر
تا کنون موفق نشده است که با وراث آن برای تملک این بنای ارزشمند تاریخی به توافق
برسد و اینگونه شده که مرمت و بازسازی آن رها شده است؛ یعنی وراث آن نه خود اقدام
به مرمت این بنا میکنند و نه مالکیت آن را به میراث فرهنگی واگذار میکنند تا از
آن بهشکل اصولی حفاظت شود و قسمتهای تخریبشده آن احیا و بازسازی شود. بیشک این
خودخواهی و لجبازی چیزی جز ویرانی یکی از میراث گرانبهای معماری شمال استان را در
پی ندارد!
هرچند ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان
بوشهر مصرانه پیگیر تملک این قلعه شاخص است تا بهموقع آن را احیا و بازسازی کند
اما متاسفانه تا کنون موفق به جلب رضایت وراث خان نشده است. در این خصوص رئیس
اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستانهای گناوه و دیلم گفت: قلعه
آقاخان لیراوی جزء آثار ملی ثبت شده به علت مشکل مالکیتی، هنوز به میراث فرهنگی
واگذار نشده است.
حمزه بهاگیر در خصوص پیگیریهای ادارهکل میراث فرهنگی
استان بوشهر برای تملک این بنای تاریخی تاکید کرد: برای برطرف شدن مشکل مالکیتی و
واگذاری این آثار ملی به میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تاکنون پیگیریهای
متعددی صورت گرفته و حتی با چندین نفر از نوههای آقاخان لیراوی، صحبت شد؛ اما نتیجهای
دربر نداشته است.
وی با اشاره به اینکه از این قلعه بازدیدهای متعددی صورت
گرفته است و بخشهایی از آن در زمینلرزه یک ماه پیش، ریزش کرد که به مدیریت بحران
استان بوشهر اعلام شد تا نسبت به مرمت آن اقدام شود، تصریح کرد: درصورتیکه این
قلعه ثبت شده ملی مرمت و بازسازی نشود، از بین خواهد رفت و باید هرچه زودتر مشکل
مالکیتی آن برطرف شود.
در ادامه این گزارش باید یادآور شد که قلعه آقاخان لیراوی
یکی از بناهای شاخص و ممتاز شمال استان بوشهر است که معماری منحصربهفردش آن را به
یکی از جاذبههای پرطمطراق و چشمنواز این منطقه تبدیل کرده است. از اینرو، حفظ و
احیای این بنا یکی از کارهای ضروری است که ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و
گردشگری استان باید آن را در اولویت خود قرار بدهد و با ایجاد همافزایی لازم با
دیگر دستگاههای مربوط زمینه مالکیت این بنا را ایجاد و وارثان آن را راضی به
واگذاری این بنای متحصربهفرد کند یا اینکه اگر وراث همچنان به واگذاری آن مقاومت
کردند، خود آنها را وادار به مرمت و احیای آن کنند؛ چراکه این قلعه بهدلیل رها
شدن و بلایای طبیعی مثل زلزله و بارانهای شدید فصلی در معرض تخریب و ویرانی قرار
گرفته است و بهشدت به مرمت نیاز دارد.
فرزاد غلامزاده در تشریح معماری قلعه آقاخان لیراوی در
حصار در کتاب «معماری بوشهر (در دوره زند و قاجار)» نوشته است: «قلعه حصار بهدستور
آقاخان لیراوی در این روستا بنا نهاده شد، قدمتی قریب به صد و اندی سال دارد که به
دست سید کریم، معمار و سازنده بنا که اهل بهبهان بوده، در مدت هفت سال ساخته شده
است. قلعه ۹ حیاط جداگانه و مستقل دارد با استفادههای متنوع داشته که شامل دو
حیاط اندرونی، حیاط خدماتی، حیاط مجلسی، حیاط کاروانسرا و چهار اصطبل بوده است.
امروز از ۹ حیاط آن، یک حیاط آن (اندرونی) بهصورت نیمهمخروبه باقی مانده است. در
حیاط اندرونی، حیاط در مرکز و در دو جهت شرق و جنوب اتاقها در یک طبقه (همکف) و
در سمت غرب و قسمتی از شمال اتاقها در دو طبقه (زیرزمین- همکف) ساخته شده است.
وی در ادامه در وصف حیاط اندرونی این بنا متذکر شده است:
طول و عرض حیاط اندرونی ۳۷ متر و ۶۰ سانتیمتر در ۳۰ متر و ۷۰ سانتیمتر است. اتاقهای
نشیمن در سمت شمال و اتاقهای مجللتر که از آنها برای اتاقهای مجلسی استفاده میشده،
در سمت جنوب حیاط قرار دارند. در جلوی اتاقهای شمالی و جنوبی، طارمه قرار دارد و
بین ستونهای مستطیل و هشت ضلعی شکل طارمهها، قوس تخت و سه مرکز پاتوپا به کار
بردهاند. در اتاقها (سه اتاق) و طارمههای ضلع جنوبی از پنج نمونه تزئینات گچبری
به شکل برگ و گل، گل و بوته، گل هشتپر، ساقههای گردان و نقوش اسلیمی و ختایی، در
حاشیه طاقچه، بین ستونها و اطراف شومینهها (بخاری دیواری) به کار رفته و همچنین
در فاصله حدود ۲۰ سانتیمتر محل جدایی سقف از دیوار، از رسمیبندیها و نقشهای
هندسی منظم برجسته مشابه مقرنسبندی گچی کار شده است. تزئینات گچبری موجود در قلعه
حصار شباهت بسیاری به گچبریهای یکی از برجهای قلعه چاه تلخ دارد.
به نوشته غلامزاده، در این قلعه هشت راه پله «خطی مستقیم»
و چهار راه پله «یک دوم در گردش» ارتباطدهنده حياط به طبقه همكف و طبقه همكف به
پشت بام هستند. مصالح به کار رفته در پوشش خارجی (دیوارها و برجها) خشت و قسمتهای
داخلی (ستونهای بین بازشوها و طارمهها) از سنگ است. کف اتاقها و راهروها با
اندود گچ و سقف آنها با تيرهاي چندل پوشانده شده و عمده مصالح بهکار رفته در
ساختمان شامل خشت، کاهگل، سنگ، گچ، ساروچ و تیرهای چندل بودهاست. در ساخت سقف این قلعه از «بوریا» و چوب بسیار محکمی بهنام
«چندل» برای تیرپوش استفادهشده و در اتاقهای آن از چوب ساج و از ملاتی محلی بهنام
«چاری» بهکار گرفته شدهاست.
قلعه آقاخان لیراوی از مصالح باکیفیتی ساخته شده و دارای
چهار برج بلند است. این بنا را در حقیقت پدر آقاخان پیریزی کرده ولی او به پایان
میرساند و بهدلیل عظمت و شکوهی که دارد به اثری شاخص در شمال
استان شناخته میشود. بیشک با احیا، بازسازی و مرمت میتوان این قلعه را به فرصتی
برای رونق گردشگری در این روستا تبدیل کرد؛ چراکه بازدید از بناهای شاخص تاریخی
همواره یکی از علاقهمندیهای گردشگران داخلی و خارجی بوده و هست.
بسیاری از آنها با تماشای معماری کهن و خیرهکننده بناهای
تاریخی پی به مهم بودن یک منطقه میبرند. قلعه آقاخان لیراوی هم در دشت لیراوی
همچون نگینی میدرخشد و روزی مرکز حکومت خوانین این منطقه بوده است که به دست
استادکاری ماهر ساخته شده است. بهطور مسلم نابودی میراث فاخری مثل این قلعه یعنی
پاک کردن بخش مهمی از تاریخ معماری این منطقه از حافظه جمعی. بنابراین ادامه
لجبازی بر سر تملک این بنا، نتیجهای جز ویرانی کامل این بنای باعظمت به همراه
ندارد. از اینرو، وارثان این قلعه باید بدانند که با تعلل و لجبازی خود در انتقال
مالکیت این بنا نه تنها یادگار اجدادی خود را به سمت نیستی سوق میدهند، بلکه قطعه
باارزشی از پازل معماری منطقه جنوب را نیز نابود میکنند. بنابراین تا دیر نشده
باید برای حفظ این بنا با ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان
بوشهر به توافق برسند چون این قلعه در وضعیت اضطراری قرار گرفته است و هر چه زودتر
باید مرمت و بازسازی شود تا این شکوه به یادگار بماند از روزگار گذشته.