الهام بهروزی

ثبت جهانی کارونسرای مشیرالملک برازجان یکی از مطالبات جدی کنشگران حوزه میراث فرهنگی است تا بدین طریق ضمن محفاظت و احیای این بنای ارزنده، بستر مناسب برای معرفی آن در سطح جهانی و توسعه صنعت گردشگری در این منطقه فراهم شود. این بنا که قدمتی بیش از 150 سال دارد، از معماری باشکوه و منحصربه‌فردی برخوردار است و در تاریخ این زادبوم نقش موثری را ایفا کرده است. از این رو، هم از حیث تاریخی و هم از نظر معماری و بعد زیبایی‌شناختی بسیار حائز اهمیت است.

طبیعتا قرار گرفتن این کاروانسرای باشکوه در فهرست جهانی یونسکو، اقدام مهمی در راستای حفظ و معرفی میراث ارزنده منطقه جنوب به جهانیان است که می‌تواند نقش شگرفی را در معرفی تاریخ اجتماعی و سیاسی منطقه و همچنین توسعه گردشگری در استان بوشهر ایفا کند. ثبت جهانی این بنای کهن و تاریخی مطالبه بحقی بود که سال‌ها از نگاه متولیان و مسوولان امر دور مانده بود تا اینکه در سال 1400 اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر عزم خود را با تهیه و تدوین سند ثبت کاروانسرای مشیرالملک برازجان به‌عنوان نخستین پرونده برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو در بوشهر جزم کرد تا رویا و خواست مطالبه‌گران دشتستانی را تحقق ببخشد.

در این راستا، باید یک‌سری اقدامات مثل پاکسازی فضای این بنا صورت می‌گرفت تا در هنگام بازدید تیم ارزیابان یونسکو شرایط مطلوبی داشته باشد. بنابراین پاکسازی این کاروانسرا از چند هفته پیش به همت فعالان میراث فرهنگی و برخی از دستگاه‌های دولتی آغاز شد تا ظاهر این بنای باشکوه در هنگام بازدید ارزیابان یونسکو مرتب باشد و بتواند نظر موافق آن‌ها را برای قرار گرفتن این بنا در فهرست ثبت جهانی یونسکو به‌دست بیاورد. هر چند این موضوع تنها یکی از شرایط ثبت جهانی این اثر است و در کنار آن شرایط مهم دیگری مطرح شده که این بنا از آن‌ها بی‌نصیب نیست و همین مساله امید قرار گرفتن کاروانسروای مشیرالملک را در فهرست جهانی یونسکو تقویت می‌کند.

جابر حیدری‌‎فرد، رئیس مرکز دشتستان‌شناسی در این زمینه بیانیه‌ای را در گروه مجازی «کارگروه ثبت جهانی» که به‌منظور ایجاد هم‌افزایی لازم برای کمک به ثبت جهانی کاروانسرای مشیرالملک میان دستگاه‌های دولتی و فعالان میراث فرهنگی و اصحاب رسانه در واتس‌آپ تشکیل شده است، سه روز پیش منتشر کرده که حاوی مطالب و تذکرات مهم و قابل تاملی است. این بیانیه به این شرح است: « چند نکته در ارتباط با ثبت جهانی کاروانسرای مشیرالملک به نظرم می‌رسد که خواهش می‌کنم مورد توجه اساتید و اعضای این کارگروه قرار گیرد:

نخست: ان‌شاء‌الله ارزیابان از کاروانسرای مشیرالملک بازدید خواهند کرد. با توجه به شاخص بودن کاروانسرا خصوصا در وسعت و عظمت، ان‌شاءالله که مورد تائید قرار می‌گیرد. در این مورد، مرتب بودن کاروانسرا، ارائه توضیحات دقیق و علمی به ارزیابان، حمایت و یکپارچگی مردم و مسوولان از ثبت اثر، و توجه جدی به حرائم و حفاظت حرائم دارای اهمیت است. همچنین برگزاری برنامه‌های فرهنگی نظیر شعر و ادب، مردم‌شناسی و حفظ میراث ناملموس کاروانسرا مهم است.

دوم: پس از تائید ارزیابان، با تمهیدات و پیگیری‌های لازم و با طی شدن مراحل مختلف و ترتیبات خاص، یک اثر یا مجموعه آثار همچون کاروانسراهای ایران که کاروانسرای مشیر الملک هم جزء آن‌هاست از سوی یونسکو ثبت جهانی می‌شود.

سوم: ثبت جهانی یک اثر برای یک کشور و یا منطقه دارای اهمیت است تا چه رسد به یک استان و شهرستان. از این‌رو، ثبت جهانی کاروانسرای مشیرالملک اتفاق مبارکی خواهد بود که بایست در تحقق آن کوشید و تمام موانع را ان‌شاء‌الله برطرف کرد.

چهارم: نقش این کارگروه و اعضای فعال آن بسیار مهم است و خواهد بود. بنابراین پیشنهاد می‌کنم این کارگروه به‌عنوان مرکزی منسجم، رسمی‌تر شود تا در حال حاضر به امور ثبت جهانی کاروانسرای مشیرالملک بپردازد و نیز در آینده برای دیگر امور مهم ان‌شاء‌الله مؤثر باشد. مرکز دشتستان‌شناسی این کارگروه را فعال‌تر خواهد کرد و مسوولان هم ان‌شاء‌الله حمایت لازم را انجام دهند.

و اما پس از ثبت جهانی کاروانسرای مشیرالملک، به نظرم در دیدی وسیع‌تر، فعالیت این کارگروه در جهت پیگیری جذب اعتبارات مرمتی برای کاروانسرا، تعیین نوع کاربری فضای کاروانسرا، حفاظت از بنا، جلب حمایت‌های مردمی و ایجاد پیوند میان مردم و مسوولان تازه آغاز می‌شود. ثبت جهانی یک اثر مهم است؛ اما ثبت جهانی بنا باید به حفظ و نگهداری بنا، تعیین کاربری مناسب بنا، انجام برنامه‌های فرهنگی به‌ویژه جذب گردشگران داخلی و خارجی، توسعه و احیای صنایع دستی، ایجاد اشتغال و درآمد برای فعالان گردشگری، و در نهایت توسعه بیشتر گردشگری منطقه بینجامد.

ثبت جهانی کاروانسرای مشیر الملک می‌تواند به همراه دیگر جاذبه‌های گردشگری تاریخی و طبیعی دشتستان همچون گور دختر و آثار دیگر در پشت پر، مجموعه کاخ‌های هخامنشی، نخلستان‌های کهن و وسیع و میراث ناملموس آن‌ها که در بسیاری موارد در تراز جهانی خواهند بود به توسعه گردشگری دشتستان و شناساندن این شهرستان بینجامد. این یعنی که ضمن افتخار به آثاری که جهانی می‌شود، جهانی اندیشیدن باید در دشتستان رونق پیدا کند. در این راستا پیشنهاد می‌دهم که:

۱) کارگروهی دائمی با اعضای همین گروه ایجاد شود که شامل دبیر، اعضا و مشاوران باشد و جناب پارسایی در مرکز دشتستان‌شناسی ابلاغ لازم را برای اشخاص صادر کنند.

2) نسبت به چاپ بروشورهای اطلاع‌رسانی و کاتالوگ‌های گردشگری با هدف شناساندن دشتستان و آثار آن اقدام شود. مرکز دشتستان‌شناسی در حال طی مراحل نشریه تخصصی خود نیز است.

3) برگزاری مسابقات فرهنگی و برنامه‌های مشترک متناسب سودمند است. مرکز دشتستان‌شناسی در همین خصوص جایزه ویژه سالیانه دشتستان‌شناسی را تدوین کرده است که می‌تواند با نماد آثار جهانی دشتستان باشد.

4) تدوین کاروانسرا و تاریخ آن بر اساس اسناد بیشتر مهم است. در همین راستا ان‌شاء‌الله با جمع‌آوری منابع و با همراهی استادانی همچون جناب دکتر قاسمی و جناب دانش‌پژوه کار خواهیم کرد. اینجانب نیز به تدوین آن کمک خواهم کرد.

در پایان از همه دوستداران میراث فرهنگی، مسوولان محترم به ویژه فرماندار و نماینده مجلس و شهردار، مدیران و کارشناسان خدوم اداره میراث فرهنگی، و اعضای مرکز دشتستان‌شناسی سپاسگزاری می‌کنم. به امید روزهای خوب در توسعه گردشگری و ثبت آثار دشتستان.»

این بیانیه بیانگر همت والای مسوولان و فعالان میراث فرهنگی دشتستانی برای ثبت این اثر منحصربه‌فرد و کم‌نظیر در فهرست یونسکو دارد. آن‌ها با همدلی و هم‌گیری در روزهای گذشته توانستند فضای کاروانسروا را از نخاله‌ها و زباله‌ها خالی کنند و فضای مطلوبی بر آن حاکم کنند که این نکته روز گذشته (دوشنبه، 26 مهرماه) از نگاه ارزیابان یونسکو در بازدید از کاروانسرای مشیرالملک دور نماند.

در این میان، مشاور وزیر و مسوول ثبت میراث‌جهانی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در بازدیدی که به همراه ارزیابان یونسکو از کاروانسرای مشیرالملک برازجان داشت، گفت: این اثر به‌عنوان یک سمبل تاریخی و فرهنگی ملی شناخته می‌شود و با ادامه روند مرمت و احیا می‌تواند به یک سمبل جهانی برای بوشهر، ایران، آسیا و خاورمیانه تبدیل شود.

محمدحسن طالبیان در ادامه با تشکر از اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع استان بوشهر، فرمانداری و شهرداری دشتستان در راستای آماده‌سازی و پاکسازی کاروانسرای مشیرالملک افزود: ما ۵۶ کاروانسرا از ۲۴ استان کشور را طی یک پرونده با تعریف یک روایت به یونسکو ارسال کردیم که همه این بناها روی راه‌های مهم تجاری و فرهنگی کشور قرار دارند.

به گفته وی، این راه‌ها از شاهراه خراسان تا جاده ابریشم به یکدیگر متصل می‌شوند که یکی از این شاهراه‌های ارتباطی، استان فارس به برازجان و بوشهر بوده و کاروانسرای مشیر‌الملک برازجان، یکی از همین بناهای تعریف شده در این پرونده است.

طالبیان، کاروانسرای مشیرالملک برازجان را بسیار عظیم و باشکوه دانست و تصریح کرد: امیدواریم مرمت این بنا طوری باشد که با حفظ تاریخ و روح تاریخ در آن، مردم از جای جای کشور و دنیا برای بازدید از این بنا، به استان بوشهر سفر کنند.

مشاور وزیر و مسول ثبت میراث جهانی با تاکید بر اینکه در بازدید انجام شده کاروانسراها از وضعیت مناسبی برخوردار بودند و البته اشکالاتی وجود دارد که نکات لازم برای برطرف کردن آنها به همکاران گفته شده و با رفع نواقصات، تصاویر دوباره برای ارزیابان ارسال خواهد شد، در پایان خاطرنشان کرد: کاروانسرای مشیرالملک برازجان یکی از کاروانسراهای درجه یک در بین ۵۶ اثر بوده و امیدواریم طی نشست تصمیم‌گیری میراث‌جهانی در خصوص این پرونده که در تیرماه ۱۴۰۱ برگزار خواهدشد، شاهد اتفاق مثبتی در این زمینه باشیم.

در پایان یادآوری می‌شود، کاروانسرای مشیرالملک در حیات خود با فراز و نشیب‌های بسیاری روبه‌رو شده؛ اما با همه این‌ها، همچنان استوار و پابرجا مانده است. با مطالعه تاریخچه این بنای شاخص متوجه می‌شویم که از آن تا سال ۱۳۰۰ شمسی به‌عنوان کاروانسرا استفاده می‌شده که به‌دلیل واقع‌شدن شهر برازجان بر سر راه تجارتی شیراز به بوشهر مکانی مناسب برای استراحت کاروانیان در آن روزگار بوده است؛ اما از سال ۱۳۰۰ شمسی که قشون نظامی به برازجان وارد شد این کاروانسرا محل مناسبی برای استقرار نظامیان شناخته شد و در سال ۱۳۳۵ با تغییرات و تعمیراتی، این بنا در اختیار شهربانی قرار گرفت که از آن به‌عنوان زندان استفاده شود، به همین دلیل به دژ برازجان معروف شد. کاروانسرای مشیرالملک در نهایت در سال ۱۳۷۷ با پیگیری‌های مکرر مدیریت اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر به‌دلیل اهمیت و ارزشی که داشت، از زندانیان تخلیه و عنوان زندان از آن برداشته شد و مرمت‌های لازم روی این اثر تاریخی در زمینه کاربری فرهنگی و هنری صورت گرفت. کاروانسرای مشیرالملک در سال ۱۳۶۲ به شماره ۱۶۳۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.