علی مرادی
در روزهای گذشته که گردوغبار بیسابقه، ۲۶ شهر کشور را فراگرفت
و تهران را هم بهعنوان آلودهترین شهر جهان معرفی کرد، حرفوحدیثهایی مبنی بر تاثیر
عمده سد ایلیسوی ترکیه بر روی این اتفاق مطرح شد.
این سد یکی از ۲۲ سد ابر پروژه گاپ است. پروژه گاپ
یا همان طرح آناتولی جنوب شرقی که به زبان ترکی استانبولی، Guneydogu Anadolu
Projesi و بهصورت خلاصه GAPخوانده میشود سالهای زیادی است که دولت ترکیه در
دست اقدام دارد و بر اساس آن در نظر دارد مجموعهای از سد و نیروگاه برقابی را بر
بخش بالایی رودخانههای دجله و فرات که از کوههای آناتولی مرکزی سرچشمه میگیرند
و از جنوب شرقی آن کشور به سوی سوریه و عراق روان میشوند، بسازد. دولت ترکیه، برای
اجرای کامل این طرح سی سال زمان و ۳۲ میلیارد دلار پول در نظر گرفته
است. در این طرح، ۱۴ سد بر روی فرات، هشت سد بر دجله و سر جمع ۱۹ نیروگاه برقابی ساخته
خواهد شد. پس از تکمیل، این طرح قرار است ۱/۷ میلیون هکتار زمین کشاورزی را آبیاری
و سالانه ۵۵ میلیارد کیلو وات ساعت برق تولید کند.
بهرغم حواشی گستردهای که سد ایلیسو داشت، در آبانماه سال گذشته
توسط اردوغان افتتاح شد و شروع به آبگیری بر روی رود دجله کرد. اردوغان در مراسم
آبگیری این سد گفت: «سد ایلیسو بهترین جواب برای دشمنان قسم خورده ترکیه است.
همانطور که مشخص است رود دجله همانند رود فرات از بالادست ترکیه سرچشمه
میگیرد و به سمت عراق میروند. رودخانههای دجله و فرات در عراق که بههم میرسند،
شطالعرب را تشکیل میدهند و پس از آن به هورالعظیم میریزند.
حجم مخزن سدهای ترکیه روی دو رودخانه مذکور به ۱۲۰ میلیارد مترمکعب میرسد
و این در حالیست که آورد سالانه این دو رودخانه در مجموع از ۴۷ میلیارد مترمکعب
تجاوز نمیکند!. سد آتاترک که ۷۵ درصد آب فرات را ذخیره میکند،
با ظرفیت ۵۰ میلیارد مترمکعب معادل ۶۵۰ سد ایران و معادل نیمی
از ظرفیت تمام آبهای ایران و سد ایلیسو با بیش از ده میلیارد مترمکعب آب، مانع
ورود ۵۶ درصد آب دجله به هورالعظیم میشود.
بنابراین تاثیر مستقیم این سدها بر تالاب استراتژیک هورالعظیم که دوسوم
آن در عراق و یکسوم آن در ایران قرار دارد و طبیعت آن بانی امرار معاش بومیان محلی
و زیستگاه حیوانات کمیاب است، گذاشته میشود و با خشکی این تالاب باید بیش از این
منتظر تودههای گرد و غباری که نهتنها کشور بلکه منطقه را درگیرد میکند، باشیم.
همچنین نابودی بیش از 5/6 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی
عراق و سوریه، ایجاد کانونهای فرسایش بادی و تولید گردوخاک، خشکی عراق و گردوغبار
برخاسته از این کشور بر روی ایران از دیگر آسیبهای جبرانناپذیر اقدام دولت ترکیه
با احداث سد ایلیسو خواهد بود.
به مجامع بینالمللی شکایت کنیم
در همین راستا، محمدجمال ولیسامانی، مدیر گروه مطالعات آب مرکز پژوهشهای
مجلس در گفتوگو با مهر با اشاره به تبعات احتمالی ساخت این سد برای ایران گفت: در
گذشته هم که این سد وجود نداشت، خروجی بسیار کمی به هورالعظیم در ایران وارد میشد
و عملا فقط ایران سهم ناچیز خود را به تالاب میریخت و در این سالها بخشهای عمدهای
از تالاب هورالعظیم در عراق خشک شده است. با احداث سد جدید ترکیه، احتمال خشکی بیشتر
این تالاب و افزایش گرد و غبار و ریزگردها در استانهای مرزی ما وجود دارد.
وی تصریح کرد: برای مقابله با اقدامات ترکیه و افرایش قدرت دیپلماسی آب
اولا ما باید عراق را حمایت کنیم، زیرا ضرر سد مذکور بهطور مستقیم به این کشور میرسد.
ولیسامانی با تاکید بر اینکه در سالهای گذشته در کشورمان برای
فعالسازی دیپلماسی آب، اقداماتی جدی انجام نشده، ادامه داد: همچنین باید با تشکیل
کارگروهی متشکل از وزارت خارجه، وزارت نیرو، سازمان محیط زیست و با حمایت شورایعالی
آب شکایتهای زیستمحیطی خود را، از جمله مشکل ریزگردها که در عراق و ایران نمود
جدی پیدا کرده، به مجامع بینالمللی ارسال کنیم.
وزارت خارجه: مذاکراتی مفصل در دستور کار است
همچنین پس از افتتاح این سد سعید خطیبزاده سخنگوی وزارت امور خارجه
کشور درباره ابعاد محیط زیستی و حقوقی ساخت و بهرهبرداری از سد ای سیلو توسط ترکیه
گفت: دستور مذاکراتی مفصلی در این دیدار درباره موضوعات مرزی و مدیریت آبهای
مشترک وجود دارد.
وی با تاکید بر اینکه موضوع آب در منطقه ما مقوله بسیار مهمی است، افزود:
سدی که اشاره کردید و روی رود دجله است و در پاییندست در عراق به فرات میپیوندد
و بعد به اروندرود میرسد و از آنجا به خلیج فارس میریزد، بنابراین همه کشورهایی
که در پاییندست این مسیر هستند (سوریه، عراق و ایران) از هر تصمیمی در سطح منطقهای
و محلی متاثر میشوند.در مدیریت آب رویکرد جهانی و درست، مدیریت مشترک و در نظر
داشتن ابعاد انسانی و محیط زیستی و حقآبه طبیعت است. درنتیجه هر چند باید به
الزامات محلی توجه کرد، ولی باید جهانی فکر کرد و مشترک تصمیم گرفت.
خطیبزاده با اشاره به اینکه ما در همه حوزههای مربوط به مدیریت آب در
منطقه رویکرد یکسانی داریم، خاطرنشان کرد: باید از نگاه منطقهای و تصمیم منطقهای
صرف پرهیز کرد؛ چون اینها تاثیرات بلندمدت برای کل منطقه خواهد داشت و هورهایی که
در جنوب عراق قرار دارند و هماکنون نیز با بحران روبهرو هستند، با این سدسازیها
با وضعیت بحرانیتری روبهرو خواهند شد و ممکن است خشک شوند و ریزگردهایی که در نتیجه
این اتفاق پراکنده خواهد شد همه کشورها را تحت تاثیر قرار خواهد داد؛ بنابراین
آنچه مهم است مسوولیت مشترک کشورها در خصوص وضعیت اقلیمی فعلی و آینده منطقه است.
از عوامل دیگر غفلت نشود
در پایان لازم به ذکر است گرچه سد ایلیسو تاثیر بالایی بر خشکی هورالعظیم
دارد و باید از طرف مقامات دیپلماسی خارجی و وزارت نیرو پیگیری شود، در عین حال
نباید از نقش عوامل دیگر داخلی و خارجی غافل شد. عواملی از جمله کشت گسترده شلتوک
برنج در بالادست استان خوزستان، فعالیتهای حفاری نفتی، اتلاف گسترده آب و پرداخت نکردن
حقآبه هورالعظیم توسط عراق هم در خشکی تالاب نقش بالایی دارند.