الهام بهروزی

صنایع دستی میراث ارزنده‌ای است که ذوق، خلاقیت، هویت و اندیشه مردم یک منطقه را به‌ رخ می‌کشد و از اهمیت بسزایی در بازشناسی تاریخ و هویت فرهنگی آن منطقه برخوردار است؛ چراکه پیوند تنگاتنگی با زیست انسان‌ها دارد. این میراث کهن بدون هیچ‌گونه تهدید برای محیط زیست، فراهم‌کننده همگرایی اقتصادی و فرهنگی با کمترین سرمایه برای قشرهای مختلف است. از این‌روست که بخشی از سرمایه ملی و فرهنگی هر مرز‌ بوم به‌شمار می‌رود و بایستی حفظ شود.

شاید این سوال پیش بیاید که ضروری است که صنایع دستی بومی حفظ شود؟! پاسخ روشن است؛ چون در دنیاي رو به پیشرفت امروزی، روزبه‌روز بیش از گذشته سنت‌ها، اصالت‌ها، داشته‌ها و میراث فرهنگی و المان‌های نبوغ و اندیشه‌ورزی در عرصه هنر سنتی روبه‌فراموشی می‌رود. بنابراین باید ماترک نیاکان‌مان که بازگوکننده تفاوت‌ها و شباهت‌های فرهنگی ما با دیگر اقوام و ملل است و غنای فرهنگی منطقه‌ ما را به رخ می‌کشد، حفظ کنیم تا هویت فرهنگی و اهمیت آن را به نسل امروز منتقل کنیم.

بدیهی است علاوه براینکه صنایع دستی در حیطه حفظ ارزش‌های معنوی سنت‌ها و اصالت هنر بومی یک منطقه نقش کارامدی را بازی می‌کند، در عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی نیز از جایگاه بالایی برخوردار است؛ چراکه صنایع دستی در بالا بردن سطح اشتغال، در توسعه پایدار، در ازدیاد درآمد سرانه، در تولید ملی، در توسعه گردشگري و مبادلات فرهنگی و همچنین در پویا نگهداشتن خلق هنري در بین هنرمندان و سازندگان در مناطق مختلف ایران بسیار کارساز و مهم است.

استان بوشهر یکی از مناطقی است که دارای صنایع دستی شاخص و متنوع و متعددی است. هر چند برخی از این میراث در اثر بی‌توجهی و کم‌فروغ شدن‌ کاربردشان در زندگی بشر امروز فراموش شدند؛ اما بخش زیادی از این صنایع به لطف هنرمندان بومی و حمایت دستگاه‌های متولی توانسته‌اند تا امروز خود را از تهدید فراموشی برهانند و به حیات خود ادامه بدهند. صنایعی که امروز نقش موثری را در اشتغال‌زایی در مناطق روستایی و گاه شهری، ارزآوری و توسعه پایدار استان ایفا کنند.

از مهم‌ترین این صنایع می‌توان به لنج‌سازی، گبه‌بافی، عبابافی، حصیربافی، گلیم‌بافی، خوس‌دوزی، صدف‌سازی و... اشاره کرد که در گستره استان با دستان هنرمند زنان و مردان سختکوش و خلاق تولید می‌شوند. این صنایع امروز می‎تواند به یکی از بخت‌های استان بوشهر برای درآمدزایی در جریان جام جهانی فوتبال 2022 در قطر باشد. در همین راستا البته ظاهرا رایزنی‌هایی برای راه‌اندازی غرفه‌های صنایع دستی بومی بوشهشر در قطر هم از سوی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر صورت گرفته که امید می‌رود این پیگیری نتیجه بدهد و صنایع شاخص استان مثل عبا، گبه و محصولات حصیری که در عین ظرافت و خلاقیت تولید شده‌اند، راه خود را به بازارهای جهانی باز کنند.

در ادامه به معرفی برخی از صنایع دستی شاخص استان بوشهر می‌پردازیم:

گبه‌

گبه از برجسته‌ترین محصولات صنایع دستی استان بوشهر است که معمولا در مناطق روستایی شهرستان‌های گناوه و دشتستان بافته می‌شود و از مهم‌ترین محصولات صادراتی این استان است. گبه در دو نوع رنگی و خودرنگ بافته می‌شود. در بافت گبه رنگی، از نخ‌های دست‌ریس آماده‌شده از پشم گوسفند که به شیوه رنگرزی گیاهی، رنگ‌آمیزی شده، استفاده می‌کنند.

طرح‌های به کار رفته در گبه‌های بوشهر، حاصل خلاقیت، ذوق و اندیشه هنرمندانی است که روایتگر محیط زندگی و طبیعت پیرامون هستند. در بافت گبه‌های خودرنگ، از پشم گوسفندان با همان رنگ طبیعی خودشان استفاده می‌شود. گبه‌های مشهور بوشهر، در طرح‌های خشتی، درختی، شیری و چهار فصل بافته می‌شود.

گلیم

گلیم از انواع صنایع دستی زیر‌اندازی و پوششی استان بوشهر است که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند یا دیگر چهارپایان اهلی بافته می‌شود. از گلیم به شکل سنتی‌اش، معمولا برای پوشاندن زمین، دیوار یا رواندازی برای حیوانات باربر استفاده می‌شود؛ ولی امروزه این محصولات به‌عنوان یک پوشش مدرن برای خانه‌های شهری نیز خریداری می‌شوند. مراکز مهم تولید گلیم در استان بوشهر عبارتند از: روستاهای طسوج، سرمک، حناشور، اژدر خواب، ممریز، سنا، درویشی، شنبه، چاهگاه و بن‌بید از توابع شهرستان دشتی، روستاهای تشان، دره‌بان، اسلام آباد، ریز و قلعه‌باغ از توابع شهرستان جم و روستاهای تلخ‌آباد، خیرک و شکرک از توابع شهرستان دشتستان.

گلیم‌های بافت بوشهر، نقوش بسیار زیبا، متنوع و منحصر‌به‌فردی دارند. این نقوش، گیلم بوشهر را به‌عنوان یکی از زیباترین گلیم‌های ایران مشهور کرده است. نقش‌های بافته شده روی این گلیم‌های زیبا عبارتند از: نقش حوض، دانه‌بیگی، آیینه گل، نقش خراسانی، آقاجاری، تهرانی و چنگ.

لنج‌سازی

از گذشته‌های بسیار دور، صنعت لنج‌سازی در این استان رواج داشته‌است. لنج برای مردم بوشهر نماد کار و زندگی، دریا و دریانوردی، صید و صیادی، رونق تجارت و رزق و روزی است. این لنج‌ها به‌صورت سنتی با الوار چوب‌های مرغوب، مانند چوب ساج ساخته می‌شدند؛ ولی در سال‌های اخیر ساخت آن‌ها از شیوه سنتی خارج شده و لنج‌ها از مواد اولیه موسوم به فایبر‌گلاس ساخته می‌شوند.

در استان بوشهر، به ساخت لنج «اوشار» یا «وشار» و به سازنده آن‌ها «گلاف» می‌گویند. ساخت ماکت‌های این لنج‌ها که از صنایع دستی بوشهر به حساب می‌آیند، نشان‌دهنده علاقه‌مندی مردم این خطه به این صنعت قدیمی است. ساخت لنج در شهرهای دیگر جنوب کشورمان هم مرسوم بوده است. امروزه کارگاه‌های لنج‌سازی جنوب کشور، از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این مناطق محسوب می‌شوند که هر ساله تعداد زیادی گردشگری از آن‌ها بازدید می‌کنند. شهرستان‌های بوشهر، دیر و تنگستان در استان بوشهر، از مهم‌ترین مراکز لنج‌سازی در این استان هستند.

حصیربافی

حصیربافی آن دسته از صنایع‌ دستی است که در مناطق مختلف ایران و جهان به شیوه‌های مختلف و با استفاده از گیاهان گوناگون بافته می‌شود و قدمتی چندین هزار ساله دارد.

حصیربافی در بوشهر به‌دلیل وفور برگ درخت نخل یا خرما و گیاهان خودرو بسیار چشمگیر است؛ به‌طوری که بسیاری از مردمان این شهر به هنگام اوقات فراغت در کنار صیادی و کشاورزی حصیربافی و از این طریق کسب درآمد می‌کنند.

از تنوع محصولات حصیربافی بوشهر می‌توان به این موارد اشاره کرد: حصیر تک: تک از صنایع دستی بوشهر به شمار می‌رود که مختص این منطقه است. بیشتر شبیه فرش است که عرض 10 سانتی‌متری دارد که از آن به‌عنوان پوشش سقف کپرهای روستایی استفاده می‌کنند که آب به‌راحتی از آن نفوذ می‌کند. مغرف: مغزف در واقع نوعی زنبیل حصیری است که استفاده‌های مختلفی از آن می‌کنند. تویزه: تویزه نوعی حصیر دایره‌ای‌مانند است که ظاهری همچون سینی با بافت حصیری دارد که از آن برای نگهداری نان و … استفاده می‌کنند. تلی: تلی از صنایع دستی بوشهر به‌شمار می‌رود که از آن برای نگهداری گندم استفاده می‌کنند. :سپک: سپک نوعی سینی حصیری است که از آن برای پاک کردن انواع حبوبات، برنج و گندم استفاده می‌کنند.

سفره حصیری: سفره حصیری کار هنرمندانه زنان بوشهری است که در بافت ریز آن را تهیه می‌کنند که قابل شست‌وشو است. کنده: کنده از محصولات حصیربافی بوشهر است که از آن به‌عنوان سبد نگهداری میوه استفاده می‌کنند. چاکان: چاکان در واقع نوعی سبد حصیری است که در بوشهر از آن برای جمع‌آوری خرما و همچنین ترازو استفاده می‌کنند. بادبزن: بادبزن حصیری تاریخچه طولانی دارد و یکی از ابتدایی‌ترین محصولات تهیه‌شده از حصیر است که بشر به خود دیده است. طناب: طناب حصیری یکی دیگر از محصولات حصیری بوشهر به‌شمار می‌رود و کلاه حصیری: کلاه حصیری از دیگر محصولات شیک بوشهری است که مدل‌های مختلفی دارد.

عبا

عبا نوعی پارچه پشمی نرم و بادوام از پشم شتر است. عبای مخصوصی که در بوشهر بافته می‌شود، از محصولات منحصر‌به‌فرد نساجی سنتی در ایران است. برای بافتن عبا، پس از مرحله پشم‌چینی، موها را از پشم جدا کرده و نخ بسیار ظریفی برای پارچه می‌ریسند. بافت پارچه‌های عبا در کارگاه‌های خانگی و بیشتر با دستان مردان انجام می‌شود. روستاهای محل تولید عبای بوشهر در حال حاضر روستاهای کردوان و بحیری از توابع شهرستان دشتی است.

تلید این عباها، روی دستگاه‌هایی صورت می‌گیرد که از چوب ساخته شده‌اند. فرد بافنده، از دست و پای خود برای راه‌اندازی این وسیله کمک می‌گیرد. تنوع رنگی پارچه عبا، متناسب با رنگ پشم ریسیده شده، شامل رنگ‌های قهوه‌ای، حنایی، مشکی و سفید است. عباهای تولید شده در این منطقه، از مشهور‌ترین صنایع دستی بوشهر محسوب می‌شوند و مشتریان بسیاری در کشورهای حوزه خلیج فارس دارند.

خوس‌دوزی

خوس‌دوزی یکی از انواع رودوزی‌هاست که از رشته‌های بومی منطقه جنوب استان بوشهر به‌شمار می‌رود. نقوش کار شده در این رشته به شکل ذهنی و هندسی بوده است و بیشتر برای تزئین در شال‌های توری کاربرد دارد و در مراسم جشن و اعیاد مذهبی، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این هنر مهر اصالت جهانی بر پیشانی دارد. خوس، نخ‌هایی براق، نازک و باریک از جنس طلا و نقره است که به شیوه سوزن‌دوزی با ظرافت خاصی باید در سوراخ‌های نازک تور گره بخورد. خوس‌دوزی در دوره صفویه رواج زیادی داشته است. نقوش مورد استفاده در خوس‌دوزی عبارتند از: نگاره نه خشت، نگاره کنـدو عسلی، نگاره شش قلب، نگاره خشت درخشت، نگاره سـتاره کوچک، نگاره شش‌پر کوچـک، حاشـیه بـرگ انجیـر، نگـاره قلبی خالی، تک‌دوزی، پردوزی، گوشواره، نقش گل، ستاره چهار‌پر، گل فرفره‌ای، خرچنگ-کاکله‌ای، پروانـه، نگـاره عقربی، نگـاره پیالـه‌ای، نقـش تـوپی، نقـش شش‌پـر، نقـش موشکی، نگـاره مکینـه تـابوکی، نگـاره گوشـواره‌ای، نگـاره طاووسی، حاشیه قلبی، حاشیه شش چشم گاو و ...

خوس دوزی را می‌توان با گلابتون و پولک‌دوزی تلفیق کرد و اثری چشم‌نواز و فراموش‌نشدنی خلق کرد.