الهام بهروزی

«تالاب حله» در حال نابودی مطلق است؛ اما هنوز عزم جزمی برای نجات و حیات‌بخشی دوباره آن شکل نگرفته است. مشکلی که به دلیل بی‌توجهی‌ها به یک معضل تبدیل شده و معلوم نیست که کی و چطوری این تالاب احیا خواهد شد! این در حالی است که همه درد را می‌دانند و درمان هم؛ اما دریغ از یک حرکت تاثیرگذار!

بی‌شک در پدید آمدن این معضل محیط زیستی، هم عوامل طبیعی، هم جوامع محلی و هم دستگاه‌های متولی مقصر هستند و الان دیگر وقت خیلی تنگ‌تر از این است که فقط انگشت اتهام را به سمت نهاد خاصی به‌دلیل کم‌کاری دراز کرد؛ بلکه الان فقط باید همت و اراده‌ای قوی شکل بگیرد برای نجات «تالاب حله» از مرگی ناخواسته و زودرس.

برخی از کارشناسان محیط‌زیست بر اساس پژوهش‌های دقیقی که انجام داده‌اند، راه نجات تالاب را یافته‌اند؛ آن‌ها بر این باورند که ابتدا باید بند بصری اصلاح شود، سپس بستر ورودی آب به تالاب حله لایه‌روبی و سوم حقابه مصوبه دولت برای تالاب حله رهاسازی شود. از دید آن‌ها، سه عامل بند بصری، رسوب بستر ورودی آب به تالاب و بهره‌برداری غیرمجاز حقابه رهاسازی شده تالاب از سوی کشاورزان در نقاط بالادست در کنار بارش کم باران و خشکسالی مهم‌ترین عوامل خشک شدن تالاب حله به شمار می‎‌روند که متولیان امر بایستی با همکاری جوامع محلی و بومی در راستای رفع این معضلات اقدام کنند.

بدیهی است هنوز امید احیا و زندگی‌بخشی تالاب حله وجود دارد اگر شرکت آب منطقه‌ای استان حقابه مصوبه تالاب را که 55 میلیون لیتر در سال است، رهاسازی و با کشاورزان قانون‌گریز که این حقابه را در مسیر به‌صورت غیرقانونی بهره‌برداری می‌کنند، برخورد جدی کند. همچنین اداره‌کل حفاظت محیط زیست بر اختصاص و دریافت این حقابه نظارت جدی داشته باشد و با آموزش جوامع محلی آن‌ها را از بهره‌برداری‌های غیرمجاز و بیش از حد بازدارد و اهمیت و فواید تالاب حله را برای سایر زیستمندان و روستاها و ساکنان آن به بومیان منطقه بازشناسی و تبیین کند و با لایه‌روبی بستر ورودی آب به تالاب، حقابه رهاسازی شده را به سمت تالاب هدایت کند.

افزون بر این، جوامع محلی با جدی گرفتن شرایط بحرانی تالاب حله، تمام همت خود را برای حفظ آن به کار گیرند و از بهره‌برداری غیرمجاز حقابه تالاب و کشت و زراعت‌های بی‌رویه و قطع درختان و پوشش گیاهی جلوگیری به‌عمل بیاورند. البته در این میان، سمن‌های محیط زیستی معتقدند که شرکت آب منطقه‌ای استان بیشترین نقش را در زندگی‌بخشی تالاب حله دارد؛ چراکه آن‌ها بر این باورند به‌دلیل بی‌توجهی شرکت آب منطقه‌ای در اختصاص حقابه مصوب‌شده و برخورد نکردن با کشاورزان متخلف در بالادست در سال‌های اخیر، میزان ناچیز حقابه رهاسازی‌شده به تالاب حله نرسیده و این مساله موجب مرگ غیرمنتظره تالاب شده‌است.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای بوشهر در این باره به بامداد جنوب گفت: با توجه به کاهش بارش‌ها در سال آبی جاری در مقایسه با سال‌های گذشته، رهاسازی آب از سد شهید رئیسعلی دلواری به‌منظور تامین نیاز زیست محیطی رودخانه و تالاب حله به‌صورت مستمر و پایدار صورت پذیرفته است. طبق آمار ثبت شده در مدیریت بهره‌برداری سد از ابتدای سال آبی جاری تا کنون حدود ۱۵ میلیون مترمکعب برای تامین نیاز زیست محیطی تالاب حله از سد شهید رئیسعلی دلواری و بیش از ۱۱۰ میلیون مترمکعب نیز آورد سیلابی رودخانه حله در مدخل ورودی تالاب اندازه‌گیری شده است.

عبدالطیف عباسی‌نژاد در خصوص چگونگی تعیین میزان حقابه مصوب‌شده از سوی دولت برای تالاب حله توضیح داد: میزان آب رهاسازی شده در هر سال آبی متناسب با حجم آبگیری مخزن و با رعایت اولویت‌های ابلاغ‌شده از سوی وزارت نیرو تعیین ‌می‌شود. طبق برنامه‌یزی منابع آب سد رئیسعلی دلواری که در زمان مطالعات اولیه سد و بر اساس حجم آورد حوضه آبریز برآورد شده است، حجمی معادل 55 میلیون مترمکعب در سال در شرایط نرمال (آبگیری مخزن سد به میزان 695 میلیون مترمکعب) برای تامین نیاز زیست محیطی تالاب حله تعیین شده است. این میزان در شرایط خشکسالی و کاهش آورد رودخانه و ذخایر مخزن سد به همان نسبت تعدیل می‌شود.

به گفته وی، با وجود همه محدودیت‌های موجود، اولویت اول سد رئیسعلی دلواری پس از تامین آب شرب آب‌شیرینکن‌های سعدآباد و آبپخش، تامین آب محیط زیست و حقابه تالاب حله است. در سال آبی جاری نیز میزان 28 میلیون مترمکعب از محل سد رئیسعلی دلواری برای تالاب حله مصوب‌شده که تا کنون 15 میلیون مترمکعب برای تالاب رهاسازی و بیش از 110 میلیون مترمکعب نیز آورد سیلابی رودخانه ثبت شده است.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای بوشهر در ادامه در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه یعنی

میزان حقابه تالاب هر سال بر اساس میزان بارندگی و آب ذخیره شده در پشت سدها متغیر است، گفت: در واقع میزان حقابه مصوب دولت، بر اساس میزان بارندگی سال آبی قبل و آب ذخیره شده در مخزن سد تعیین می‌شود و رقمی پویا است. تامین آب کاربری‌های مختلف در بخش‌های تامین، انتقال و توزیع در پایاب سدهای مخزنی کشور در چارچوب تخصیص‌های ابلاغی وزارت نیرو و تابعی از برنامه منابع و مصارف سد و شبکه‌های آبیاری پایاب آن است. بنابراین تمام برنامه‌ریزی صورت‌پذیرفته نیز بر اساس شرایط آب و هوایی، پیش‌بینی بارش‌ها و حجم آب موجود در مخزن سد است.

وی همچنین در پاسخ به سوال دیگری مبنی بر اینکه کارشناسان، یکی از عوامل خشک شدن تالاب حله را لایه‌روبی نشدن مسیر ورودی آن می‌دادند، آیا از دید شما این مساله در خشک شدن تالاب نقش دارد، تصریح کرد: به‌دلیل اینکه آب در زمانی که به تالاب می‌رسد به کمترین سرعت خود می‌رسد، شروع به رسوب‌گذاری می‌کند که در صورت لایروبی نشدن در درازمدت، این سوبات باعث بالا آمدن سطح گل و لای و معکوس شدن شیب می‌شود. در نتیجه این رسوب‌ها آب را در دهانه تالاب پس زده و بدین شکل آب به تالاب نمی‌رسد. قطعا لایروبی تالاب باعث افزایش شیب مستقیم و جریان آب به تالاب می‌شود. باید اشاره کنم که مدیریت بهره‌برداری تالاب بر عهده سازمان حفاظت محیط زیست است که در سال‌های گذشته تلاش‌های این سازمان، برای لایه‌روبی ورودی تالاب به‌دلیل همکاری نکردن عوامل محلی و بومی بی‌نتیجه ماند.

عباسی‌نژاد در ادامه با بیان اینکه در حال حاضر عمده اختلاف شرکت آب منطقه‌ای با اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان مربوط به تقسیم آب در شاخه‌های شمالی و جنوبی در محل بند بصری است، افزود: با وجود پیگیری‌های مکرر تاکنون منتج به نتیجه نشده است. شرکت آب منطقه‌ای در سال ۹۳ اقدام به مطالعه طرح ساماندهی بند بصری و تامین آب حقابه‌بران حاشیه رودخانه حله کرد که اجرای این طرح مصوب شد؛ اما به‌دلیل اختلاف میان بومیان منطقه، اداره‌کل حفاظت محیط زیست و اداره‌کل آبخیزداری و منابع طبیعی استان در خصوص مالکیت اراضی (ملی یا مستثنیات) اجرایی نشد. شرکت آب منطقه‌ای استان پس از تائید طرح اقدام به انتخاب پیمانکار و استقرار آن در منطقه برای شروع اجرای طرح کرد که به‌دلیل همراهی نکردن مردم منطقه، پس از شور و مشورت با حضور نمایندگان آن سازمان، فرمانداری و بخشداری بوشهر، اجرای طرح متوقف شد!

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای بوشهر در پاسخ به این سوال که برخی می‌گویند تمام حقابه‌ای که برای تالاب رها می‌شود، در مسیر از سوی کشاورزان بالادست به صورت غیرقانونی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد و شما به‌عنوان دستگاه متولی و ناظر عملا برای برخورد با این کشاورزان کار جدی نکرده‌اید، آیا صحت دارد، توضیح داد: بله، متاسفانه بخشی از حجم آب در مسیر رودخانه از سوی کشاورزان به صورت غیرمجاز برداشت می‌شود که در چندین مرحله شرکت آب منطقه‌ای استان اقدام به پیگیری قضائی و اخذ دستور برای جمع‌آوری پمپ‌ها کرد که به‌دلیل اعتراضات مردمی و تنش‌های ایجاد‌شده بین نیروهای این شرکت و مردم با صلاحدید نهادهای ذی‌صلاح متوقف شد که مستندات پیگیری‌های این شرکت در خصوص این موضوع نیز موجود است.

عباسی‌نژاد، اقدام سایر دستگاه‌های متولی برای تعیین الگوی کشت منطقه (گندم و جو) و جلوگیری از تغییر اراضی زراعی به کشت‌های پرآب‌بر (صیفی‌جات) و ایجاد نخلستان‌های جدید و همچنین صدور و اجرای احکام قضائی در زمینه جمع‌آوری منصوبات برداشت غیرمجاز آب را موثر در تحقق و تامین آب مورد نیاز تالاب حله دانست.

وی در خصوص راه‌های نجات تالاب حله در شرایط کنونی گفت: در حال حاضر با توجه به قوانین و مقررات و شرح وظایف دستگاه‌های اجرایی، تنها راه‌حل پیشنهادی شرکت آب منطقه‌ای استان، ساماندهی بند بصری از سوی این شرکت (به شرطی که اختلافات مردمی در شاخه‌های شمالی و جنوبی روخانه با تدبیر مسوولان سیاسی و اجتماعی مرتفع شود) است. همچنین لایروبی مدخل ورودی تالاب از سوی اداره‌کل حفاظت محیط زیست انجام شود و برداشت‌های غیرمجاز با همکاری مسوولان سیاسی، اجتماعی و امنیتی استان متوقف گردد. البته تاکید می‌کنم که هر یک از فعالیت‌های مذکور بدون تحقق دیگری نتیجه‌بخش نخواهد بود. انجام این اقدامات مستلزم پیش‌بینی و تخصیص اعتبارات لازم از محل ردیف‌های مربوطه به دستگاه‌های اجرایی است.

البته در این میان، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای بوشهر، خشکسالی‌های چند سال اخیر را عامل اصلی در خطر افتادن تالاب دانست و گفت: در سال آبی جاری میانگین بارندگی استان حدود ۱۸۰ میلی‌متر بوده است که حدود ۷۰ میلی‌متر از میانگین بلندمدت استان کمتر بوده است. در سال آبی جاری تنها یک‌بار در دی‌ماه بارندگی محدودی رخ داده است. قطعا گرمای هوا و افزایش تبخیر و کمبود بارش تاثیر زیادی در خشک شدن تالاب‌ها دارد.

عباسی‌نژاد در پایان تاکید کرد: تالاب‌ها، یکی از مهم‌ترین عناصر زیست‌پذیر شدن منطقه و عنصر مهمی در محیط زیست پیرامون ما هستند. فعالان محیط زیست و علاقه‌مندان به منابع آب، خاک و محیط زیست نیز با توجه به حضور خود در میان قشرهای مختلف مردم می‌توانند در کنار متولیان حفاظت از تالاب، به نقش‌آفرینی فعال پرداخته و با روشنگری در خصوص مخاطرات توسعه کشت غیرمجاز در حاشیه تالاب و برداشت‌های غیرمجاز از این منبع ارزشمند، این سرمایه ملی را حفظ کنند.