الهام بهروزی

«شناختنامه شعر زنان بوشهر» (بررسی سبک‌شناسانه‌ شعر معاصر زنان استان بوشهر) اثری از بشیر علوی، استاد دانشگاه، نویسنده، منتقد ادبی و پژوهشگر بوشهری است که به تازگی روانه بازار کتاب شده است. در این اثر سترگ و مفصل که حدود دو سال تالیف آن زمان برده، 99 شاعر زن استان بوشهر که صاحب اثر هستند، معرفی و آثار و سروده‌های آن‌ها مورد نقد و بررسی قرار گرفته است؛ به عبارت دیگر، در این کتاب، در مجموع 148 دفتر شعری از بُعد زبان‌شناسی و سبک شعری، کندوکاو و پژوهش شده است.

به گزارش ایبنا، شناختنامه شعر زنان بوشهر در 600 صفحه منتشر شده که حجیم بودن این اثر نشان می‎‌دهد، نویسنده به تفصیل به معرفی زنان شاعر بوشهری و سبک شعری آن‌ها پرداخته است. به بهانه انتشار این اثر، با بشیر علوی، که در کارنامه خود نگارش چند اثر از‌جمله «نیلوفران خونین»، «نقد چهارجانبه در شعر معاصر» و «ترجمان صبح» و «نیم‌قرن شعر بوشهر» و... را ثبت کرده، گفت‌وگویی انجام شده است که در ادامه از نظر شما مخاطبان می‌گذرد.

نخست بفرمایید که «شناختنامه شعر زنان بوشهر» چطور پدید آمد؟

شناختنامه شعر زنان بوشهر در حقیقت یک پژوهش نقدی است؛ در واقع راهی است که برای شناخت سبک‌­شناسانه اشعار زنان استان بوشهر در دستور کار قرار گرفت. در این کتاب، افزون بر نقد اشعار، شناسنامه کتاب شعر و زندگینامه شاعر و نمونه­‌ای از شعرشان نیز آورده شده است.

در «شناختنامه شاعران زنان شاعر بوشهر»، در پی معرفی نخستین شاعر زن بوشهری که به گونه‌­ای مبسوط معرفی شده، دیگر شاعران این خطه سال به سال و دوره به دوره به ترتیب سال نشر آثارشان مورد واکاوی قرار گرفته‌اند و شناسنامه کلی از شاعران زن بوشهر ارائه شده است؛ البته اصلی‌ترین هدف این پژوهش رسیدن به سوال پژوهشی است که «زنان بوشهر چقدر در دستیابی به زبان و سبک زنانه موفق عمل کرده‌اند؟» و «آیا توانسته­‌اند برای خود سبک زنانه­‌ای تولید کنند یا همچنان ادامه­‌رو زبان و سبک مسلط و سنتی مردانه هستند؟».

برای رسیدن به این هدف چه مسیری را پشت سر گذاشتید؟

برای رسیدن به منظور و مطلوبِ در نظر گرفته شده، باید اصول و طرحی برای سنجش و بررسی آثار زنان در نظر گرفته می­‌شد که با آن معیارها و متغیرها بتوان تا حدودی به قضاوت و نقد آثار نشست و به واقعیت موجود در سبکِ زنانِ شاعرانِ بوشهر رسید؛ به همین منظور، طرحی تهیه و براساس این طرح، به کنکاش، توضیح، تفسیر و نقد شعر زنان استان پرداخته و سبک آن‌ها نیز شناسایی بررسی شد.

در این میان، طرح باید به گونه‌‌ای تولید می‌شد که جامع و مانع باشد و تا حدودی زیاد، مخاطب را به واقعیت پژوهش نزدیک کند. با تجربه و اندوخته­‌های کمینه نگارنده و با همراهی و مدد از دو اثر خانم لیکاف و گلاله هنری، طرحی برای کار ایجاد شد. طرحی که به نگارنده کمک می­‌کرد، شاعران زن استان بوشهر، تا چه اندازه به رهایی از زبان و سلطه زبان مردانه در متن اندیشده‌­اند و تا چه اندازه برای معرفی و ایجاد زبان زنانه تلاش کرده‌اند. آیا برای بیان مشکلات و رنج‌‌های زنان در باور گذشته و کوشش برای معرفی و شناساندن آن مویه‌‌ها در جامعه برنامه‌‌ای در تولید شعر خود در نظر گرفته‌‌اند؟ این سوالات به همراه چند سوال پژوهشی دیگر، مبانی و اصولِ پردازش موضوع را در این پژوهش دربرگرفته است.

از دید لیکاف، شعر و سخن زنان چه ویژگی‌هایی دارد؟

در این باره لیکاف در فصل 11 کتابِ خود، اصولِ چهارده‌‌گانه‌‌ای را معرفی کرده و بر این باور است که بعضی از این اصول در مشخصه سخن مردان نیز وجود دارد؛ اما غالبِ سخنِ زنان، چنین مشخصاتی دارد. این اصول به این شرح است: 1) زنان نسبت به مردان کمتر به نکات آوایی دقت می‌‌کنند. 2) گسترۀ لحنی مورد استفاده زنان، تنوع بیشتری نسبت به مردان نشان می‌‌دهد. 3) زنان از واژگان مصغر و حسن تعبیر بیشتر از مردان استفاده می‌کنند. 4) زنان از اشکال بیانگر (صفت‌‌ها که احساسات را منتقل می‌‌کنند به جای اسم‌‌ها یا فعل‌‌ها که ارزیابی عقلانی با آن‌ها بیان می‌‌شود) بیشتر استفاده می‌‌کنند. صفاتی مانند دوست‌داشتنی و معرکه. 5) زنان، بیشتر از مردان از صورت‌‌های تداعی‌‌کنندۀ ابهام و عدم صراحت استفاده می‌‌کنند.

6) زنان از همه انواع تردیدنماها بیش از مردان استفاده می‌‌کنند. 7) زنان از الگوهای آوایی که حالت سوالی دارند و عدم قطعیت را نشان می‌‌دهند یا نیازمند تائید هستند، استفاده می‌‌کنند. 8) صدای زنان جاندارتر از مردان است. 9) زنان غیر مستقیم و مودبانه‌‌تر از مردان صحبت می‌‌کنند. 10) زنان در سخن گفتن، خود را متعهد به یک عقیدۀ ثابت نمی‌‌دانند. 11) احتمالِ قطعِ کلامِ زنان در مکالمه، بیش از مردان است. از این‌رو، کمتر موفق می‌‌شوند، مطلبی را تا انتها بیان کنند. 12) سبک ارتباطی زنان به ارتباط همدلانه بیشتر متمایل است، در حالی که مردان بیشتر خواهان ارتباطی رقابتی هستند. 13) ارتباط‌‌های زنان بیشتر از مردان، غیر کلامی (با کمک حرکات بدن و تغییر آهنگ صدا) است. 14) زنان، بسیار بیشتر حواسشان به درست صحبت‌کردن و استفاده صحیح از دستور زبان است و کمتر از مردان، عبارات عامیانه استفاده می‌‌کنند.

این اصول چهارده‌گانه لیکاف چقدر شما را در رسیدن به شناخت نسبی از شعر زنان امروز استان بوشهر یاری کرد؟

با وجود اینکه تفاسیر و شرح­‌های متعددی بر متون نظم و نثر گذشتگان و معاصران فارسی­‌زبان نوشته شده اما با توجه به اینکه متون تولیدی و زبان ادبیات فارسی، ادبیات و زبانی مردانه است، میزان و معیار درست و دقیقی برای سنجشِ آثارِ زنان در دست نداریم؛ بنابراین باید ابتدا با کمک و همراهی توصیف، کار را پیش بُرد؛ یعنی نخست این نوعِ ادبیات را توصیف کنیم و بعد از توصیف و بررسی این گونۀ ادبیات، به نقد و تحلیل آن برسیم. با توجه به موارد چهارده‌گانه لیکاف و دقت نظر وی در بررسی آن اصول، می‌‌توان میزانی برای شعرِ زنانِ معاصر در سه سطح واژگانی، نحوی و معنایی دسته‌­بندی کرد و بر همین اساس به شناخت و پیگیری و شناسایی سبکِ شعرِ زنانِ استان پرداخت.

بر این مبنا، موارد زیر الگویی شد تا بر آن اساس به واقعیتِ سبکِ زنانۀ استان بوشهر نزدیک‌تر شویم: 1) تابوشکنی و استفاده از مفاهیمی که در زمرۀ تابوهای جامعه یا زنان بوده است. 2) بهره‌‌گیری از زبان و واژگان زنانه و تصاویر مربوط به آن. 3) استفاده از واژگان مهجور و کلاسیک فارسی. 4) خلق واژگان جدید و نوآوری شده. 5) استفاده از قیود شرط و تکرار و شک و شبهه و تردید. 6) استفاده از جملات ناتمام و بریده بریده کردنِ کلام.

7) استفاده از شبه­‌جملاتی که گویای احساسات انسان است. مانند آه، وای و ... 8) بهره‌‌گیری از اهداف و معانی ثانویه جملات پرسشی. 9) تمنا و تکرار. 10) بیان فعل و جملات امر و نهی. 11) بهره‌‌گیری از بیان غیرمستقیم از خود. 12) بیان مستقیم از نوع و جنسیت خود. 13) استفاده یا عدم استفاده از بدن‌نویسی و 14) بیان مشکلات و اندوه‌‌های زنان.

با این اوصاف، این اثر که با مداقه به رشته تحریر درآمده، باید نقش پررنگی را در شناخت شعر امروز استان داشته باشد!

تألیف شناختنامه شعر زنان استان‌‌ها در کشور چندان میدان‌‌دار نشده و شاید این کار، نخستین کار کامل و به اصطلاح پُر و ‌پیمانی است که در کشور انجام شده. پیش از این، شناختنامه شعر زنان چند استان را رصد کرده‌ام اما در این آثار به همه دفترهای شعری پرداخته نشده و تنها به ذکر نمونه شعر یا چندسطری از زندگینامه شاعر بسنده شده و سوال پژوهشی خاصی در این شناختنامه‌ها مطرح نشده است. به‌نظر می‌‌رسد از آنجا که این کار افزون بر شناسنامه شعر استان و زندگینامه شاعران زن، به نوعی نقد سبک‌شناسانه شعر زنان این خطه به‌شمار می‌رود، می‌‌تواند در شناخت سبک شعر زنان استان و معرفی آن‌ها به استان و کشور مفید باشد. تا چه در نظر آید.

شناختنامه شعر زنان بوشهر، زنان شاعر بوشهری را در کدام دوران تاریخی معرفی می‌کند؟

زنان شاعر بوشهری را از دوره ناصرالدین‌شاه تا اریبهشت1401 معرفی کرده است. با تمام کنکاشی که شد، قبل از دوره ناصرالدین‌شاه نشانه، سند یا ردپایی از شاعر زن در بوشهر نیافتیم که این به معنای نبود شاعر زن در آن دوران نیست؛ بلکه فعلا با همین اسنادی که در دست داریم، نخستین شاعر زن بوشهری را متعلق به دوره ناصرالدین‌شاه می‌‌دانیم.

در پژوهش‌های که انجام دادید، زنان بوشهری را چقدر در عرصه شعر پایدار دیدید؟

به‌طور طبیعی، شاعری که شعرش شکوفا می‌شود و شروع به پیشرفت می‌کند، چند سالی طول می‌کشد که به زبان، مسلط و نگاهش به هستی، خودش، جهان و پدیده‌های زندگی عمیق‌تر شود. آن وقت است که شعر کم‌کم، اسباب لازم را برای قدرتمندی پیدا می‌کند. متأسفانه ماندنِ زنان در عرصه شعر طولانی نیست. آن‌ها پرتعداد و خوب شروع می‌کنند؛ اما در طی چند سال، ریزش زیادی دارند و تعداد اندکی از آن‌ها در میدان باقی می‌مانند تا بتوانند به دوره‌ای برسند که شعرهایشان عمیق‌تر شود.

از دید شما دوره طلایی شعر زنان بوشهری مربوط به کدام دوره است؟ و چه عواملی در این زمینه نقش‌آفرین بوده‌اند؟

از دهه هفتاد به بعد، رشد شعر و شاعران زن در بوشهر شروع شده است. مؤلفه‌‌هایی مانندِ حضور دانشگاه‌‌ها و مراکز آموزشی و مجلات و جشنواره‌‌ها و شب شعرها همه و همه در شاخص کردن شعر زنان بوشهر مؤثر بوده است و خوشبختانه در سال‌‌های اخیر، شاهد درخشش تعدادی از زنان بوشهر در جشنواره‌های ادبی بوده‌ایم و حتی برخی از آن‌ها داوری این رویدادها را نیز برعهده داشته‌اند؛ اما رشد طلایی شعر زنان بوشهر در دهه 90 اتفاق افتاده است.

آیا در گردآوری و نوشتن شناختنامه شعر زنان بوشهر از فردی یا افرادی کمک یا همفکری گرفتید؟

در تألیف این اثر همکاری نداشتم؛ اما استادان و دوستان زیادی مرا در رسیدن به آثار شاعران و گاه راهنمایی برای رسیدن به شیوه مطلوب در کار یاری کردند. ناشران بوشهر در این زمینه، نهایت بزرگواری را کردند. بدون شک اگر راهنمایی‌‌ها و توصیه‌‌های استاد سیدقاسم یاحسینی نبود کار این‌گونه پیش نمی‌رفت. در این زمینه بسیار مدیون و سپاسگزار ایشان هستم.