الهام بهروزی

«عمارت ملک» یکی از بناهای مجلل، پرشکوه و منحصربه‌فرد بوشهر است که از قدمت دیرینه‌ای برخوردار است. این عمارت بخش مهمی از معماری و تاریخ این منطقه را در خود جای داده و یادگاری از دوران رونق تجارت بوشهر در دوره قاجاریه است. عمارت ملک متعلق به یکی از تاجران پرنفوذ و متمول بوشهری به نام «محمدمهدی ملک (ملک‌التجار)» بوده که مراوداتی را با تجار خارجی از جمله بازرگانان فرانسوی داشته و با دیدن شکوه معماری و بناهای آن‌جا درصدد برمی‌آید که در بوشهر با الهام از معماری اروپا، بنایی باشکوه را با تلفیقی از معماری سنتی جنوب کشور پدید آورد. ظاهرا این تجار با استفاده از معماران ایرانی و ایتالیایی بنای عظیمی را در محله بهمنی می‌سازد که به عمارت ملک شهرت می‌یابد.

این عمارت شامل چهار ساختمان جداگانه در چهار حیاط متصل به یکدیگر می‌شود که با وجود اینکه بیش از یک قرن و اندی از تاریخچه آن می‌گذرد ولی همچنان جبروت و شکوه آن در میان مردمان بوشهر زبانزد است. این عمارت در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به محلی برای استقرار خانواده‌های جنگ‌زده و بی‌بضاعت تبدیل می‌شود و در کنار بخشی از این ساختمان باشکوه به مامنی برای معتادان درمی‌آید که این مسائل موجب وارد شدن صدمه‌های جدی به ساختار اولیه بنا شده است. همچنین با دخل و تصرف‌های بی‌قاعده‌ای که از سوی افراد سودجو در آن شکل گرفته، هویت و هستی بنا در قسمت‌های داخلی با تهدید جدی روبه‌رو شده است.

این عمارت که یکی از مدرن‌ترین بناهای ساخته‌شده در استان بوشهر و حتی کشور به‌شمار می‌رود، سرانجام در 17 آذر سال 77 در فهرست آثار ملی ثبت شد و چند سال بعد که به تملک اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر درآمد، تلاش‌هایی صورت گرفت تا این بنا حفظ و بازسازی شود اما وجود خانواده‌های مهاجر و بی‌بضاعت در این بنای تاریخی موجب شد که در دهه‌های گذشته هیچ‌گاه مرمت و بازسازی آن به سرانجام نرسد ولی با وجود این، در نهایت اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سال 99 با واگذاری مرمت این بنا به بخش خصوصی عزم خود را برای حفظ این گنجینه معماری استان جزم کرد و از سوی دیگر هم با رایزنی با استانداری، نیروی انتظامی، دادگستری و شورای تامین استان، تلاش کرد تا خانواده‌هایی که اغلب در دوران جنگ به این ساختمان پناه آورده بودند، تخلیه کند. البته با همه تلاش‌هایی که صورت گرفته اما همچنان بخش‌هایی از این عمارت در قبضه این خانواده‌هاست و ظاهرا قانون هم یارای جابه‌جایی این مهمانان ناخوانده را ندارد!

بی‌شک وجود و حضور این خانواده‌ها در این ملک منحصربه‌فرد موجب کند و مختل شدن روند مرمت این عمارت پیچیده و باشکوه شده است. بنابراین ا اگر بنا به تخلیه قطعی این خانواده‌ها -که به گفته شاهدان عینی اغلب خانه دوم و توان مالی دارند- باشد، انتظار می‌رود که شورای تامین و دستگاه‌های ذی‌ربط به این موضوع دوباره ورود کنند؛ چون اگر این موضوع مهم دوباره مشمول زمان شود، قطعا مرمت اصولی کل این عمارت دستخوش اختلال و ناکارامدی می‌شود.

در این راستا، دستگاه‌های تصمیم‌گیر مثل استانداری، فرمانداری و... باید برای رفع این مشکل دیرینه و ریشه‌دار راه‌حلی تدبیر کنند و اگر این خانواده‌ها واقعا سرپناهی جز این عمارت و خانه دومی ندارند با مساعدت بخش دولتی جای جدید برای جانمایی آن‌ها تعبیه شود یا آن قسمت از عمارت که بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در آن مشغول است، جدا شده و خود اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری وظیفه نگهداری و حفظ آن را عهده‌دار شود.

خوشبختانه عمارت اصلی ملک که از دو سال پیش در اختیار بخش خصوصی قرار گرفته، امروز حال و روز خوبی پیدا کرده و بخش اعظم آن مرمت و بازسازی شده است. در این باره سرمایه‌گذار این عمارت به بامداد جنوب گفت: تاکنون 90 درصد مرمت و بازسازی این بنای باشکوه و مجلل انجام شده است. باید تاکید کنم در این دو سالی که مرمت بنا را برعهده گرفته‌ایم با وجود اینکه کرونا هر بار در موج‌های مختلف کشور را در وضعیت خطرناکی قرار داده؛ اما این مساله موجب توقف در کار نشد و ما تلاش کردیم تا کارگاه بازسازی بنا، با رعایت پروتکل‌های بهداشتی و توصیه‌های ایمنی، بدون حتی یک روز تعطیلی بازسازی و مرمت عمارت ملک را با بهترین مصالح و وفادار به ساختار و بافتاری اولیه آن انجام دهد.

محمدامین صفایی در ادامه با بیان اینکه آسیب‌های واردشده به پی، دیوارها، ستون‌ها و تالارهای این عمارت بسیار شدید بود تا جایی که دیوارهای همه سالن‌ها و تالارهای آن به‌دلیل فعل و انفعالاتی که از سوی معتادان و خانواده‌های مهاجر در آن صورت گرفته بود، تخریب شده و دوداندود بود، افزود: بی‌شک مرمت دیوارهای داخلی آن که مزین به نقاشی‌ها و نقوش منحصربه‌فردی که متاثر از سبک‌های رایج هنری در دوران قاجار خلق شده‌اند، کار دشواری است؛ چراکه بسیاری از این نقاشی‌ها یا پشت دوده‌ها محو شده یا در اثر سهل‌انگاری خانواده‌های ساکن در آن پشت رنگ‌آمیزی‌های غیراصولی مدفون شده‌اند که قطعا احیای همه نقاشی‌های عمارت کار ممکنی نیست ولی با وجود این، به‌دلیل حفظ اصالت و هویت بنا و نقاشی‌های آن، تلاش کردیم تا در همه اتاق‌ها و تالارهای اصلی آن، نقاشی‌هایی که باقیمانده، به همان فرم و شکل اولیه حفظ شود و برخی دیگر هم که گچ‌اندود شده، احیا شوند.

وی با تاکید بر اینکه مرمت نمای بیرونی عمارت تقریبا تمام شده است، تصریح کرد: در حال حاضر نازک‌کاری عمارت، نصب در و پنجره‌ها که همه آن‌ها با چوب مرغوب و مقاوم در برابر رطوبت و متناسب با ظاهر اولیه در و پنجره اصلی عمارت ساخته شده‌اند، تجهیزات و کارهای تاسیساتی آن باقی مانده‌اند که طبق پیش‌بینی‌ها کمتر از یک سال دیگر به بهره‌برداری خواهد رسید.

صفایی درباره دلایل تاخیر صورت‌گرفته در مرمت این عمارت توضیح داد: متاسفانه میزان فرسودگی و آسیب‌دیدگی این عمارت بسیار بیشتر از آنچه بود که در قرارداد به آن اشاره شده است. بنابراین برای این‌که این عمارت به شکل اصولی مرمت و استحکام‌بخشی شد، ما برای هر بخش آن زمان زیادی گذاشتیم. برای مثال کل سقف‌های عمارت را برداشتیم و با کیفیت بالایی سبک‌سازی، مرمت و بازسازی کردیم. دیوارها و ستون‌های آن را نیز با همان مواد و مصالح بومی و اولیه بازسازی کردیم تا هیچ دوگانگی در مرمت این بنای تاریخی ایجاد نشود. همچنین برای استحکام‌بخشی پی عمارت، کانال‌هایی به عمق 2 و 80 سانتی‌متر در اطراف ساختمان حفر کردیم و آهک‌پاشی شد تا جلوی رسوخ رطوبت به پی عمارت گرفته شود. بی‌شک انجام همه این مراحل و کارها زمان‌بر بود؛ چون ما دنبال ارائه کار باکیفیت هستیم، زیرا بنا تاریخی است و بخشی از شناسنامه تاریخ معماری استان به‌شمار می‌رود.

وی در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه تاکنون چقدر برای مرمت و بازسازی عمارت ملک هزینه کرده‌اید، گفت: طبق قرارداد، چهار میلیارد و 300 میلیون تومان برای مرمت عمارت تخمین زده شده بود ولی با توجه به شرایط موجود و فرسودگی عمقی و غیرقابل انتظار عمارت، تا این لحظه نزدیک به 12 میلیارد تومان برای مرمت و بازسازی عمارت هزینه شده و این رقم با تکمیل مرمت قسمت‌های باقیمانده بیشتر هم خواهد شد.

این سرمایه‌گذار بناهای تاریخی که افزون بر مرمت عمارت ملک، بازسازی قلعه بی‌نظیر نصوری را در سیراف برعهده دارد، در پاسخ به سوال دیگری مبنی بر اینکه در حال حاضر از اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای تکمیل مرمت این بنا چه انتظاری دارید، بیان کرد: همان‌طور که می‌دانید بخشی از مرمت این بنای عظیم به‌دلیل وجود خانواده‌های مهاجر ناتمام باقی مانده؛ به‌طوری که نمای یکی از برج‌ها به‌دلیل وجود خانواده‌ای ساکن در بخشی از عمارت باقی مانده و چون خانه آن‌ها چسبیده به عمارت است، ما از ترس اینکه در حین کار برای آن‌ها مشکلی ایجاد شود، از انجام عملیات مرمت در این قسمت خودداری کرده‌ایم یا در قسمت دیگر عمارت که بناهای شاخصی چون مهمانسرا و... قرار گرفته، به‌دلیل سکونت خانواده‌های دیگر، از مرمت آن بازمانده‌ایم. این در حالی است که در این قسمت قرار است که آشپزخانه رستوران این مرکز اقامتی- پذیرایی جانمایی شود. بنابراین این‌جا تنها حمایتی که از اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان می‌خواهیم این است که در تخلیه این خانواده‌ها با جدیت ورود کنند تا روند مرمت بنا به بن‌بست نخورد.

صفایی ادامه داد: در حین مرمت و بازسازی محوطه بیرونی عمارت با تلی از زباله مواجه شدیم که محلی برای گردآمدن معتادان و تلنبار شدن آشغال‌های خانواده‌های ساکن در عمارت شده بود. با پاکسازی این بخش از وجود معتادان و زباله‌ها به حمامی رسیدیم که در نوع خود کم‌نظیر است. بنابراین بازسازی این بخش هم انجام دادیم تا در آینده محلی برای بازدید مردم و گردشگران شود. بی‌شک عمارت ملک زیبایی‌های منحصربه‌فردی در خود جای داده که متاسفانه در طول سالیان درازی از سوی افراد سودجو تخریب و در تهدید نابودی قرار گرفته‌اند ولی ما با توجه به قدمت و اهمیتی که این بنا در تاریخ معماری بوشهر دارد، تلاش می‌کنیم تا این زیبایی‌ها را به همان شکل سابق احیا و بازسازی و بدین شکل هویت آن را بازتعریف کنیم.

وی در پایان یادآور شد: این عمارت با کاربری اقامتی- پذیرایی وارد چرخه فعالیت خواهد شد و 25 تخت به ظرفیت اقامتی استان اضافه می‌کند. دیگر بخش‌های آن هم شامل گالری، رستوران و ... خواهد بود.