بامدادجنوب- الهام بهروزی: استان بوشهر دارای آداب و رسوم و آیین‌های زیبا و دیرینه‌ای است که از دیرباز از نیاکانمان به ما به ارث رسیده است، در ماه پربرکت رمضان اهالی این خطه آیین‌ها و سنت‌هایی زیبایی دارند که هر کدام از آیین‌ها سرشار از پیام‌هایی انسان‌دوستانه و معنوی هستند و بیشتر آنها برگرفته از فرهنگ و اقلیم این منطقه است. پیش از این در گزارشی در مورد سنت «دم‌دم‌سحری» نوشتیم و امروز هم از آیین «گره‌گشو» که در بوشهر، دیر، دیلم، گناوه و... اجرا می‌شود، می‌نویسیم. این مراسم پر سابقه و کهن در شب 15 رمضان، به‌مناسبت بزرگداشت میلادحضرت امام حسن‌مجتبی (ع) برگزار می‌شود، به این ترتیب که چند روز قبل از شب رمضان15، خانواده‌ها به‌خصوص خانواده‌هایی که به‌تازگی صاحب کودکی شده‌اند، آجیل مخصوص و تنقلاتی را تهیه می‌کنند و گندم و حبوبات را بو می‌دهند و با نقل و شکلات و سایر شیرینی‌جات مخلوط می‌کنند که البته امروزه همه این تنقلات به‌صورت آماده خریداری می‌شود. از سوی دیگر مادران برای کودکان کیسه‌هایی از پارچه‌های رنگارنگ می‌دوزند که نخی به آن متصل است و بچه‌ها آنها را به گردن می‌آویزند و با نشاط و شادمانی پس از افطار، به‌صورت گروهی در کوچه‌ها حرکت می‌کنند، آنها به در خانه‌ها می‌روند و با خواندن اشعاری آجیل « گره‌گشو » در‌خواست می‌کنند و یکی از اعضای خانواده که ظرف پر از آجیل را در دست دارد، یک مشت از آن آجیل در کیسه آنها می‌ریزد و بچه‌ها خوشحال و خندان روانه می‌شوند و اگر خانواده‌ای بنا به‌دلیلی آجیل مخصوص تهیه نکرده و بچه‌ها از آنها بهره‌ای نمی‌برند، با هم چنین می‌خوانند: « خانه گدا خیرش را به ما نداد». این مراسم افزون بر استان بوشهر ظاهرا در کشورهای حاشیه خلیج فارس مثل بحرین و کویت هم اجرا می‌شود، وجه تسمیه این مراسم به «گره‌گشو» یعنی باز شدن گره، شاید به‌دلیل رسیدن ماه رمضان به نیمه یعنی پانزدهمین روز باشد که از آن به بعد تعداد روزها رو به کاهش می‌گذارد و در حقیقت گره از کار روزه‌داران باز می‌شود. شاید هم به دنیا آمدن اولین فرزند عزیز خانواده حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) اشاره دارد که با قدوم مبارک او گره از زندگی آنها گشوده می‌شود. به‌هر حال این مراسم قدیمی که ریشه در فرهنگ منطقه ما دارد، مراسم جالب و زیبایی است و می‌طلبد که در حفظ آن تلاش شود. بر این اساس با حمید شعرانی و حسین بردستانی در خصوص این آیین در دیّر گفت‌وگویی را صورت دادیم.
حمید شعرانی در گفت‌وگو با بامداد جنوب گفت: آیین «گره‌گشو» يكي از ده‌ها رسوم جنوب استان است كه به‌عنوان نماد مهرباني مردمان جنوب شناخته مي‌شود. شب پانزدهم ماه رمضان همزمان با شب تولد امان حسن مجتبي(ع) مراسمي در بخشي از شهرستان‌هاي استان به‌خصوص بندر ديّر برگزار مي‌شوند كه بيشتر اهالي اين بندر بر اين باور هستند كه اجراي صحيح اين مراسم باعث افزايش خير و روزي و بركات مي‌شود. در مراسم گره‌گشو خانواده‌هاي ديري از شب‌هاي پنج به بعد ماه مبارك رمضان برای بچه‌ها کیسه‌هایی آماده می‌کنند که از جنس پارچه و يا پلاستيك است و به كيسه «گره‌گشويي» معروف هستند.
وی در ادامه با بیان این‌که شب پانزدهم بعد از افطاری سر وصدای بچه‌ها، کوچه‌های شهر را در بر می‌گیرد، افزود: آنها شادی‌کنان می‌دودند و در خانه‌ها را می‌کوبند و فریاد می‌زنند «گره‌گیشو گره‌گیشو ... سی فردشو دکله بشو»
خانواده‌های دیری هم که به این رسم دیرین آگاهی دارند، از قبل وسایل این رسم را آماده کرده‌اند. آنها معمولا ذرت را بو می‌دهند و در قابلمه‌ای بزرگ با تخمه و آجیل پر می‌کنند و همه اینها را با هم قاطی می‌کنند. بعضی هم شیرینی و شکلات آماده را در سینی می‌ریزند. خیلی‌ها که فرصت چنین کارهایی نداشته‌اند، کیسه آماده پفک، بیسکویت یا کاکائو و ژله را در آخرین لحظه از سوپرمارکتی‌ها می‌گیرند. برخي از خانواده‌ها هم که امسال صاحب اولین فرزند خود شده‌اند، به شكل پرشورتري با جشن كودكان همراه مي‌شوند و محتویات پذیرایی و چند قلم خوراكي مثل کشمش، نخود، نقل، نبات، پسته، بادام و انجير را در كيسه‌هاي كوچكي ريخته و براي پذيرايي از كودكان آماده مي‌شوند. بعضی از خانواده‌ها هم که حوصله خانه ماندن ندارند و همرا کودکانشان در خیابان پرسه می‌زنند، با خود شکلات و شیرینی می‌برند و وسیله نقلیه‌شان را محل توزیع قرار می‌دهند.
این عضو هیات‌رئیسه انجمن هنرهای نمایشی استان با اشاره به این‌که وقتی بچه‌ها در خانه‌ها را می‌کوبند و فریاد گره‌گیشو گره‌گیشو سر می‌دهند، خاطرنشان کرد: در خانه‌ها به روی کودکان باز و از آنها پذیرایی می‌شود. سپس كودكان به‌صورت دسته‌ای در گوشه‌ای در انتظار آخرین نفر می‌مانند تا با هم برای سپاس شعار دهند «خونه گچی، پر همه چی» اما بد به حال خانه‌ای که در آن شب فراموش کرده باشد، مراسم گره‌گیشو را برگزار کند یا در خرید مایحتاج این رسم سهل‌انگاری کرده باشد، چون با شعار «خونه گدا، هیچیش ندا» يا شعارهاي مشابه بمباران صوتی می‌شود! بچه‌ها شادی‌کنان چه دست خالی چه دست پر، خانه به خانه و کوچه به کوچه می‌دوند تا سهم گره‌گیشو خود را بگیرند. این مراسم تا ساعتي نزديك به نيمه‌شب پانزدهم ماه رمضان ادامه دارد. به هر حال بچه‌ها وقتی به خانه خود باز می‌گردند، سفره‌ای را پهن و خوراکی‌ها را جدا و اغلب بین اعضای خانواده تقسیم می‌کنند. آنها گره‌گیشو خود را برای بقیه روزها نگه می‌دارند و با آنها تا مدت‌ها پز می‌دهند.
شعرانی در پایان با بیان این‌كه مراسم گره‌گیشو (گره‌گشا) از کجا آمده و چه هدفی دارد و چرا ماندگار شده، سوالی است که خیلی‌ها نمی‌دانند، یادآور شد: شاید هم دلیل خاصی نداشته باشد اما تکرار هر ساله آن لذتی است که از آن به‌دست می‌آید. حمید کارگر وبلاگ‌نویس مشهدی از این رسم در وبلاگش به‌عنوان یک ارتباط سنتی این چنین می‌نویسد: «امشب، شب نیمه است که ما مهمانیم/ بر ما حرجی نیست که ما طفلانیم/ بشقاب پر از کلوچه و حلوا کن/ بردار و بیار به دامن ماها کن. یکی از اهل محل که صدایی خوش‌تر از دیگران دارد، میدان‌دار می‌شود و این ابیات را بر در هر خانه‌ای می‌خواند و بچه‌هایی که گردش را گرفته‌اند با نوای «هوم بابا، هوم بابا» همراهی‌اش می‌کنند.
صاحبخانه هم هدیه‌ای که گاه پول است و گاه خوراکی‌هایی مانند زردآلو، گردو، خرما و کلوچه، نثار قدم این مهمانان ناخوانده می‌کند. این آیینی است که در گوشه و کنار ایران با اندک تفاوت‌هایی در مناسبت‌های گوناگون رخ داده است. گاه به نام «قاشق‌زنی» یا «ملاقه‌زنی» و گاه با شیوه‌ای که گفته شد با نام «هوم بابایی» که در ماه رمضان در کاشان مرسوم بوده است. این آیین نیکوی کهن، اهل محل را گرد هم جمع می‌کرد، بهانه‌ای برای با هم بودن بود، مناسبتی را یادآور می‌شد و آنچه به‌عنوان هدیه فراهم می‌آمد، اگر خوردنی بود موجب دلشادی کودکان و اگر پول بود، مایه خرسندی نیازمندان و یا کمک خرجی برای بناهای عام‌المنفعه محله چون مسجد و آب‌انبار می‌شد. نمونه این رسم ممکن است در دیگر کشورها یا شهرهای ایران نیز برگزار شود و نام‌های متفاوتی داشته باشد.
حسین بردستانی هم در خصوص این آیین به بامداد جنوب گفت: آیین سنتی «گِرگِشو» (گره‌گشو یا گره گشا) در استان بوشهر آیینی دیرینه است که هنوز هم در بسیاری از بندرهای جنوبی ایران و برخی کشورهای عربی برگزار می‌شود. در این رسم که گویا به نقلی از آیین زرتشتی و به نقلی دیگر از کشورهای عربی وارد ایران شده است (با توجه به کلمات و معانی آن به‌نظر می‌رسد بیشتر خاستگاهی ایرانی دارد تا عربی)، در پانزدهم ماه رمضان به شکرانه این ماه و سالروز تولد امام حسن مجتبی (ع)، خردسالان در حالی که کیسه‌هایی به‌دست دارند، به‌صورت دسته‌جمعی، در خانه‌ها را می‌زنند و شکرانه گِرگِشو را طلب می‌کنند. همچنین این سنت برای خانواده‌هایی که صاحب فرزند نخستین شده‌اند رنگ و بو و هیاهوی دیگری دارد و در اصطلاح باید هفت رنگ تنقلات به کودکان بدهند. این آیین سنتی بیش از صد سال در این منطقه قدمت دارد. مردم منطقه بر این اعتقاد هستند که بخششی که در این شب صورت می‌گیرد، سبب رزق و روزی مردم می‌شود. در مناطقی مانند بیدگل، آران، کاشان و نوش‌آباد نیز این مراسم همزمان برگزار می‌شود و کودکان شعارهای «هوم بابا، هوم بابا، هور بابا،هور بابا، آهای آهای» سر می‌دهند و فردی به‌عنوان «اوسّا» در این میان نقش‌آفرینی و اشعارخوانی کرده و سهم خواهی می‌کند (کلمه هوم در میان زرتشتیان به‌معنای دانه‌های شاهدانه بوده و بو داده دانه شاهدانه همان «دِکِله» معنی می‌دهد) همچنین در بندر جاسک همانند این سنت و به‌‌نام گِرگِشو، به‌مناسبت پانزدهم شعبان سالروز ولادت حضرت مهدی موعود (عج) در عصر همان روز برگزار می‌شود.
وی در ادامه افزود: آنچه که مسلم است با توجه به نوع و نام آیین که در بالا به آن اشاره شد و تکرار حرف «گ» که این حرف از حروف عربی نیست و همچنین اشاره به شکرانه دکله یعنی دانه‌های بو داده گندم و ذرت و شاهدانه، چنین به‌نظر می‌رسد که این آیین ایرانی باشد اما از آنجا که با تولد امام حسن مجتبی (ع) به‌عنوان کریم اهل بیت همراه می‌شود، با سنتی در میان اعراب قرابت پیدا می‌کند اما با توجه به سنت هوم‌بابای مناطق بیدگل و آران و کاشان و اشعارخوانی فردی تحت عنوان اوسّا و کاربرد کلمات هوم و اوسّا در آیین زرتشتی ایرانی به نظر می‌رسد که این سنت ایرانی باشد.
