بامدادجنوب- الهام بهروزی:
خلیج فارس گنجینه زندهای است که از دیرباز در زندگی مردمان جنوب ایران نقش بسزایی داشته است اما در این میان، پارهای از اقدامات اشتباه و کارشناسینشده نه تنها زیباییهای طبیعی خلیج همیشه پارس را از بین برده بلکه با بر هم زدن اکوسیستم، حیات موجودات زنده آن را نیز به خطر انداخته است. خلیج فارس تاریخ پر فراز و نشیبی دارد و همیشه دارای اهمیت بوده است اما متاسفانه امروزه با پیشرویهای غیرقانونی و اشتباه و احداث طرحهای تفریحی و گردشگری با تجاوز به حریم آن نامهربانی خود را نسبت به آن به اثبات رساندهایم. شاید در نگاه اول مشاهده چنین طرحهایی خوشایند باشند اما وقتی به کنه و اصل این طرحها مینگریم، متوجه میشویم که این زیباییهای ساختگی و مصنوعی برابر شده با از بین بردن بسیاری از جانوران دریایی و خراشیدن چهره این خلیج.
ورود فاضلابهای شهری و صنعتی دیگر آسیب جبرانناپذیری است که به محیط زیست آن وارد ساختهایم. این سهلانگاریها در استان ما تا بدانجا پیش رفته است که صدای فعالان محیط زیستی را درآورده است. بنابراین نیاز است که با این میراث فاخر و گرانبهای طبیعی مهربانتر باشیم، چراکه این خلیج نجیب و وسیع در دل خود افزون بر نفت و گاز، داشتههای باستانی و فرهنگی بینظیری را جا داده است که با کشف و رونمایی آنها تاریخ چند هزار ساله و اهمیت خود را بر همگان آشکار میکند. هفته پیش پژوهشگران و باستانشناسان پژوهشگاه باستانشناسی زیرآب سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور با همکاری واحد تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی بوشهر موفق شد، محوطه باستانی زیرآب بوشهر را در عمق پنج متری در سواحل روبهروی ساختمان شورای شهر آن در محدوده 200 تا 250 متر و به موازات ساحل و گستردگی 100 تا 150 متر عرض شناسایی و کشف کند. این محوطه باستانی کشف شده در زیر آب از اهمیت زیادی برخوردار است و به همین دلیل بهعنوان اولین محوطه باستانی زیرآب کشور برای ثبت ملی معرفی شد. در این باره با مدیرگروه باستانشناسی زیر آب پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی کشور گفتوگویی را صورت دادیم که در ادامه میآید.
حسین توفیقیان در پاسخ به این سوال که آیا امکان وجود محوطههای دیگر بهجز این محوطه باستانی در زیر آب در خلیج فارس وجود دارد، به بامداد جنوب گفت: اینکه محوطههای باستانی دیگری هم در زیر آب در نقاط دیگر خلیج فارس نیز وجود داشته باشد، بهطور قطع ممکن است، زیرا ما در خلیج فارس از تاریخ چند هزار ساله تجارت دریایی، کشتیرانی و دریانوردی برخورداریم، بهطوری که از سده چهارم و پنجم قبل از میلاد آثار و شواهد این رفت و آمد را میبنیم، بنابراین در جایجای خلیج فارس این احتمال وجود دارد که آثار تاریخی شبیه به این محوطه یا حتی بزرگتر (از نظر مقیاس) نسبت به آن پیدا شود.
وی در ادامه با بیان اینکه گروه باستانشناسی زیرآب پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور حدود 15 سال است که نخستین پژوهشهای خود را در این زمینه آغاز کرده است، افزود: در واقع در این مدت چند مورد از این محوطهها را پیش از این محوطه باستانی پیدا کردهایم، از جمله میتوان به یک محوطه باستانی در نزدیکی بندرریگ و محوطه دیگری هم در نزدیکی سیراف در عمق زیاد آنجا اشاره کرد. بنابراین دستکم مانند این محوطه دو نمونه دیگر داریم اما چون این محوطه باستانی شاخصتر و با توجه به اینکه تجربه ما در این زمینه بیشتر شده است، کاوش در این محوطه دقیقتر و علمیتر پیش رفته است، در نتیجه این محوطه را بهعنوان نخستین محوطه باستانی زیر آب کشور ثبت ملی خواهیم کرد.
این عضو هیاتعلمی پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی کشور و مدیرگروه باستانشناسی زیر آب در پاسخ به این سوال که آیا امکان دارد این محوطه باستانی کشف شده در زیر آب در گذشته خور یا لنگرگاه بوده باشد، بیان کرد: خیر، اگرچه این محوطه باستانی خیلی به ساحل نزدیک است اما سفالهایی که آنجا پراکنده شدهاند، سفالهایی هستند که در تجارت دریایی بهکار برده میشدند که بخشی از آنها برای ذخیره آذوقه در کشتیها استفاده میشده و بخش بیشتر و عمده آن، سفالهایی هستند که به آنها سفالهای «اژدریشکل» گفته میشود. این سفالها برای سفرهای تجاری، دریایی و حمل در کشتیها طراحی شدهاند، بنابراین با توجه به مواد فرهنگی پراکنده شده در بستر آب، باید محموله یک کشتی غرق شده باشد.
حسین توفیقیان با اشاره به اینکه نخستینبار واحد تحقیقات دانشگاه علومپزشکی به مدیریت دکتر نبیپور پی به این محوطه زیر آب میبرد، یادآور شد: وی در تحقیقات خاص خود یکسری قطعات سفال را پیدا میکند و تعداد محدودی از این سفالها را از آب بیرون میآورد و بعد از آن نامهای به ادارهکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بوشهر مینویسد، سپس این مورد به پژوهشگاه باستانشناسی زیرآب سازمان میراث فرهنگی کشور اطلاع داده شد. بهدنبال این نامه و اطلاعرسانی، ما برای کاوش این محوطه برنامهریزی کردیم و در نهایت در مردادماه سال جاری در منطقه حاضر شدیم و با حمایت واحد تحقیقات علومپزشکی بهویژه دکتر نبیپور و مدیریت پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی این پروژه آغاز شد و سپس هفته پیش نیز به سرانجام رسید.
مدیرگروه باستانشناسی زیرآب پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور در پاسخ به این پرسش که چرا مردادماه را برای کاوش و کشف این محوطه باستانی انتخاب کردید، گفت: هوا شرجی واقعا تیم غواصی را آزار میداد، گلآلود بودن آب هم مزید بر علت شده بود و دید ما را در آب کم میکرد. گلآلود بودن آب به این دلیل بود که نقطه مورد کاوش ما نزدیک ساحل و متاسفانه ساحل هم دستخوش تغییر و تحول زیاد شده بود، بنابراین آب سواحل دیگر مانند گذشته شفاف نیستند، در نتیجه این دو مساله، یعنی گرما و کدر بودن آب در واقع از محدودیتهای کار ما بهشمار میرفت اما با توجه به اینکه خلیج فارس زمستانها دائم توفان است و تابستانها توفانهای کمتری دارد و شرایط برای کاوشهای دریایی در این فصل بهتر و مناسبتر است ما مردادماه را برای بررسی و مطالعه خود قرار دادیم اما در کل هر کار میدانی بالاخره با یکسری سختیها همراه است. بههر حال عشق و علاقهای که در پژوهشگران وجود دارد، موجب میشود که با این سختیها کنار بیایند و بتوانند به فرضیاتشان پاسخ بدهند و به تولید علم و دانش بپردازند.
وی با اشاره به اینکه از زمان اطلاعرسانی تا شروع مرحله تجسس و بررسی این محوطه باستانی حدود یکسال فاصله افتاد، یادآور شد: این فاصله زمانی هم بهدلیل سیستم اداری بود. البته پیشتر یک بار در اسفندماه تصمیم گرفتیم که به این منطقه بیاییم ولی به دلایلی نشد و بالاخره مردادماه برای زمان نهایی این کاوش انتخاب شد اما گرمای هوا و شرایط سخت کاری را در برابر گرمای وجود بوشهریها بهویژه دوستانمان در دانشگاه علوم پزشکی فراموش کردیم و کار دلچسبی بود.
توفیقیان در پاسخ به این سوال که آیا اشیای کشف شده برای مطالعه یا نگهداری در موزه به تهران منتقل شدهاند یا نه در بوشهر باقی ماندند، گفت: این اشیا در بوشهر باقی ماندند، چون ما همزمان با کاوش یعنی هم در آب و هم هنگامی که آنها را از آب بیرون میآوریم، در پایگاه روی آنها مطالعه و تمام این اطلاعات را مستندسازی میکنیم، در این مدت هم کار میدانی انجام دادیم و هم اینکه هر چه مواد فرهنگی داشتیم، مطالعه و مستندسازی کردیم. بنابراین نیازی نبود که این سفالها را با خود به تهران بیاوریم و برای ادامه کار هم از اسناد و مدارکی که تولید و تهیه کردیم، استفاده میکنیم ما حتی از این سفالها طراحی و عکسبرداری کردیم و برای آنالیز دقیقتر نوع سفال و قیر به کار برده در آنها تنها تکه کوچکی از آن را بهعنوان نمونه با خود آوردیم و بعد از آن هم طبق ضوابط همه سفالهای کشفشده به ادارهکل میراث فرهنگی بوشهر منتقل شدند.
وی در ادامه افزود: در این باره هم سازمان میراث فرهنگی و هم دکتر نبیپور در حال سرمایهگذاری برای راهاندازی یک موزه باستانشناسی زیرآب در بوشهر هستند که بهطور قطع پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور هم در کنار آنها برای راهاندازی این موزه تلاش خواهد کرد و امیدواریم در آینده نزدیک این اتفاق بیفتد تا در این موزه منطقهای افزون بر نگهداری این سفالهای کشف شده، آثار دیگری نیز که از گذشته کشف شده و یا در آینده پیدا میشوند، نگهداری شود.
توفقیان با ابیان اینکه این سفالها بر اساس مطالعاتی که از قبل داشتیم، در نگاه اول و در مرحله مقدماتی در مقایسه با نمونههای مشابه خود، مربوط به دوره ساسانی هستند، تصریح کرد: البته بهمنظور مطالعه و آنالیز دقیقتر این سفالها و قیری که داخل آنها برای جلوگیری از بیرون زدن مایع درونیشان به کار رفته، تکهای از این سفالها را به پژوهشگاه باستانشناسی زیرآب منتقل کردیم تا بتوانیم دوره زمانی آن را دقیق مشخص کنیم.
مدیرگروه باستانشناسی زیرآب پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور در پایان با بیان اینکه برای انجام مطالعات تاریخی و باستانشناسی خلیج فارس نیاز به حمایت همگان داریم، خاطرنشان کرد: باید تلاش کنیم خلیج فارس و آثار تاریخی و محیطزیستش را حفظ کنیم. بنابراین از مدیریت میراث فرهنگی بوشهر و دیگر مدیران استانی درخواست میکنم، تاریخ خلیج فارس را بهخوبی معرفی کنند و بشناسانند، زیرا خلیج فارس از نقاط بسیار استراتژیک و حساس منطقه است. در واقع خلیج همیشه پارس یک آبراهه تاریخی است که در طول تاریخ مورد توجه همگان بوده و حلقه اتصال دنیای شرق و غرب بوده و هنوزم هست، متاسفانه کشورهای دیگر با هزینه کلان و با دعوت از باستانشنان اروپایی دارند تاریخ خلیج فارس را تحریف میکنند. بنابراین وظیفه همه ایرانیهاست که جلوی این تحریف بایستند و در حفظ و نگهداری آن تلاش کنند. مدیریت کلان کشور و کارشناسان و مردم باید از مطالعات تاریخی و باستانشناسی خلیج فارس بهمنظور حفظ و معرفی آن حمایت کنند تا این میراث را بهبهترین شکل به آیندگان بسپاریم.