بامدادجنوب- الهام بهروزی:
این روزها وقتی به خیابان میآیی، با غرفههایی روبهرو میشوی که با سفرههای متنوع هفتسین، ماهی گلیهای رنگین، سبزه و سنبلهای خوشبو و... آراسته شدهاند. هفتسینهایی که با رنگهای شاد و خواستنیشان عجیب دلت را قلقلک میدهد و سبزههایی که فرارسیدن بهار را هی به تو یادآوری میکند. عید نوروز یکی از جشنهایی است که نوزایی و پویش را در وجودت زندهتر از پیش میکند اما در این میان آنچه که بیش از همه تو را به انسانیت نزدیک و نزدیکتر میکند، حال و فضای این ایام است. ایامی که باعث میشود در سایه آن تمام کینه و اندوهها را از وجودت بزدایی و با دستگیری از همنوعان خود انقلاب طبیعت را با رستاخیز وجودی خویش بیش از پیش همراه سازی.
در این ایام غرفهداران با هزار و یک امید بساط سفرههای هفت سین را پهن کردهاند تا از این طرق بتوانند گل لبخند را بر چهره کودکان و خانواده خود بنشانند. سعی کنیم در خریدهایمان سهمی را هم برای کودکان و خانوادههایی در نظر بگیرم که فقرشان را پشت نجابت و عزتنفس خویش پنهان کردهاند. عید نوروز فرصتی برای شاد کردن دلها و زدودن بغضهاست... . فرصتی برای تحول درون و وجودمان از پلشتیها و پلیدیهاست. آنگاه که «یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ یَا مُدَبِّرَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ یَا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَ الْأَحْوَالِ حَوِّلْ حَالَنَا إِلَی أَحْسَنِ الْحَالِ» بر زبانمان جاری میشود، جانمان را به معبود هستی بسپاریم و اجازه بدهیم تحولی در درونمان اتفاق بیفتد و مسیر نیکی را در پیش بگیریم.
در خصوص خاستگاه عید نوروز روایتهای گوناگونی وجود دارد که نمیتوان هیچیک را با یقین رد یا تائید کرد. محمود روحالاميني در خصوص زمان عید نوروز معتقد است كه جشن نوروز جابهجا ميشده و در زمانهاي مختلف برگزار ميشده است. مثلا در زمان فردوسي براساس آنچه از اشعارش بر ميآيد در پاييز برگزار ميشد يا در يك دوره آغاز پاييز بوده است. علت اين امر شايد اين بود كه براساس تقويم گذشته ايرانيان، هر دوازدهماه سال سي روز بود، در آخر سال پنج روز اضافه ميآمد كه در اصطلاح به آن «گاهنبار» و يا «خمسه مسترقه» يا «پنجه دزديده شده» ميگفتند. چهار سالي يكبار بايد كبيسه ميكردند. همچنین این مردمشناس در خصوص سفره هفتسین هم میگوید: «اطلاعات ما در مورد اين جشنها از سيصد سال پيش به بعد بهدليل نيامدن در كتابها بسيار محدود است. ما نميدانيم كه پيش از دوره صفويه آيينهاي نورزوي چگونه بوده است. شايد اين مراسم و آيينها بيشتر در بين مردم رواج داشته است، مثلا سوال ميشود كه چرا هفتسين داريم خوب همه ما ميدانيم كه هفت عدد مقدسي است و در بيشتر فرهنگها و زبانها هم وجود دارد اما چرا هفت سين و يا هفتچين بوده است كتابها به آن اشارهاي نكردهاند.
عبدالله رئیسی، شاعر، پژوهشگر و منتقد ادبی هماستانی هم در خصوص عید نوروز به بامداد جنوب گفت: در واقع نوروز واژهای مرکب از دو جزء «نو» و «روز» است و به تعبیر ابوریحان بیرونی، نخستین روز است از فروردینماه و به این دلیل، آن را روزِ نو نام نهادهاند که در پیشانی سال نو قرار دارد. سابقه نوروز و وجود این جشن باستانی به زمانهای پیش از هخامنشیان برمیگردد. البته جشن نوروز با مرور زمان و تحولِ تدریجی، بهغیر از کارکردهای ملی و باستانی، دارای جنبههای دینی، رسمی و سیاسی نیز شده است.
این استاد دانشگاه در ادامه در خصوص آیینهای نوروزی نیز توضیح داد: در تحلیل تاریخی آیینهای نوروزی، باید به كتيبههاى برجاى مانده از ايران باستان اشاره کنم که در آن به اعيادى اشاره شده كه شروع آن همزمان با آغاز فصل بهار بوده است و میتوان گفت که این كتيبهها به احتمال زیاد، معتبرترین سند موجود براى اثبات تاریخ و سابقه آيين نوروز است. بهغیر از این اسناد تاریخی، میتوان به متون كهن ادبى هم بهعنوان یک منبع معتبر برای تبیین سیر شكلگيرى نوروز و آیینهای مربوط به آن اشاره کرد. البته نويسندگان و شاعران زیادی درباره بهار و نوروز و اعیاد ملی سخن گفتهاند که از آن جمله میتوان به فردوسى اشاره کرد که آغاز نوروز را همزمان با بر تخت نشستن جمشيد مىداند که البته طبری نیز این جشن ایرانی و باستانی را از ابداعات جمشيد میداند و شروع آن را مقارن با فصل پادشاهی عادلانه او معرفی میکند. بههر روی، نوروز و آیینهای نوروزی، تاثیر وسیع و عمیقی بر فرهنگ و ادبیات مناطق فارسیزبان داشته است که این امر میتواند نشاندهنده عمق غنای این آیین کهن ایرانی باشد.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا این عید را «نوروز» نامیدهاند، بیان کرد: در این رابطه روایات و قولهای مختلفی وجود دارد که می توان گفت مهمترین دلیل آن اعتقاد به این نکته است که این روز، روز نخستین سال، مبدا تحول طبیعت، شروع زایش هستی و منشأ تغییرات درونی در انسان و جهان است.
رئیسی در خصوص جایگاه نوروز در میان ایرانیان گفت: ایرانیان نگاه عمیقی به نوروز و آیینهای نوروزی دارند و آن را لحظه زایش و رویش جهان و انسان میدانند. در بحث فلسفه و سابقه نوروز، اعتقادی وجود دارد مبنی بر اینکه خداوند آفرینش را با نوروز آغاز کرده و طبق همین باور دیرین، روز نوروز، روز آفرینش نخستین خلقت است و در این زمینه عمده شاعران کلاسیک نظیر سعدی، حافظ، مولوی، منوچهری و... در اشعارشان به آغاز بهار و نوروز پرداختهاند و این تحول طبیعی را با زبانی زیبا و تصاویری نو به شعر درآوردهاند. در اینجا باید اعتراف کرد که نوروز در شعر کلاسیک نمود و حضور بیشتری در قیاس با شعر معاصر دارد و شاعران کلاسیک در غزلها، قصیدهها و مثنویهای خود بهخوبی توانستهاند زیباییهای این آیین باستانی را در ساحت زبان شعر جاری و ماندگار کنند. البته در شعر معاصر نیز جلوههای فلسفی و طبیعی نوروز و بهار وجود دارد و شاعرانی مثل شاملو، فروغ، نیما، آتشی و... با زبانی نو و تصاویری عینی و امروزی به این موضوع توجه کردهاند.
این پژوهشگر در پاسخ به این سوال که شاعران کدام سبک بیشتر به نوروز توجه داشتهاند، توضیح داد: بدونشک بیشترین توجه به بهار و نوروز مربوط به سبک خراسانی است که در شعر شاعران این دوره به مفاهیمی چون دگردیسی، نوگرایی، تحول، زایش، زیبایی و توصیف انواع گلها و رنگها اشاره شده است. بههر حال، نوروز مرکز تعادل آفرینش است و شاعران نیز در شعرشان به فرهنگ ملی و ایرانی اشاره میکنند و رستاخیز طبیعت و تجدید زندگی را به تصویر میکشند.
عبدالله رئیسی در ادامه با تاکید بر اینکه نوروز یکی از رسوم ملی و سنتی ما ایرانیان است و باید این فرهنگ غنی و رسوم باستانی که سرشار از احساسات پاک و عاطفی و انسانی است، از طریق ادبیات و هنر معرفی و تبلیغ شود تا نسلهای بعدی نیز با این آیینهای ملی و اجدادی آشنا شوند، افزود: یکی از فعالیتهای مهم در این زمینه، بازآفرینی فرهنگ ملی و تلاش برای حفظ و انتقال آن به نسلهای بعدی از طریق شعر، داستان، موسیقی، رسانه، سینما، نمایش، هنرهای تجسمی و سایر رشتههای هنری است. البته باید اعتراف کرد که در سالهای اخیر تلاش چندانی برای تجلی این آیینهای ملی از طریق هنر و ادبیات صورت نگرفته و شایسته است با توجه به گستردگی و عمق این فرهنگ، آثار ارزشمند و فاخری برای معرفی این ظرفیت به نسلهای بعد تولید و منتشر شود.
به گفته وی، جالب این است که نوروز، آیینی نیست که با آموزههای دینی همسو نباشد؛ به همین خاطر هم حتی بعد از پیروزی اسلام در ایران، شاعران مسلمان ایرانی در توصیف و تمجید آن شعر سرودند و حتی شاعران عرب نیز از این آیین ایرانی بهخوبی در شعرهای خود نام بردند.
وی یکی از آیینهای مربوط به جشن نوروز را «نوروزخوانی» یا «بهارخوانی» دانست که از زمان قدیم در ایران رواج داشته است و یادآور شد: در نوروزخوانی، افرادی که به آنها نوروزخوان میگویند، قبل از شروع بهار، به شکل دورهگردی به شهرها و روستاهای اطراف سفر میکنند و اشعاری با موضوع بهار را برای مردم میخوانند. در استان بوشهر نیز بهاریههای بسیار زیبایی از سوی شاعران کلاسیک و معاصر سروده شده اما در این میان، شاعران محلیسرایی چون محمد بیابانی، ایرج شمسیزاده، فرج کمالی، محمد غلامی، حسین دارند، احمد منصوری و چند شاعر دیگر محلیسرا، بیش از دیگران به توصیف بهار و زیباییهای آن علاقه و توجه نشان دادهاند.
در پایان این گزارش قابل ذکر است که سایر آیینهای نوروزی چون چهارشنبهسوری در گذشته به شکل دیگری اجرا میشده است، محمود روحالامینی در خصوص شکل برگزاری امروزی این آیین گفته است، «چهارشنبهسوري به اين شكل بعد از اسلام بهوجود آمده است. ما ميدانيم كه در گذشته ماه سي روزه بوده و هر روز سال يك نام داشته است كه هنوز هم اين اسمها هست، هنوز هم زردشتيها روزها را بهنام ميخوانند مثلا روز اول ماه را روز «اورمزد» ميگويند، هفته و روزهاي هفته وجود نداشته است. چهارشنبه در عرب روز نحس است، همين وارد زبان فارسي شده است. فردوسي هم گفته است. البته ما در دوره پيش از اسلام جشني بهنام سوري داشتيم. الان چهارشنبهسوري جاي جشن سوري را گرفته است. خود اين مراسم هم تغيير كرده، چون چهارشنبهسوري را در زمان صفويه و تا 50 سال پيش آخر ماه صفر ميگرفتند. در ضمن جشن عربي است كه شب قبلش ميگرفتند. جشن سوري سه روز آخر سال بود كه آتش روشن ميكردند. ايرانيان باستان براي آتش احترام زيادي قائل بودند و آتش را لگد نميكردند. چراغ را هم ميكشتند. بههمين دليل اين جشن دچار تغيير شده است و از قالب اصلي خود خارج شده است».