الهام بهروزی

رویارویی بوشهر سنتی با «مدرنیته» در جریان جنگ جهانی اول، سوژه‌ای بکر برای نوشتن یک اثر است که سیدقاسم یاحسینی به تازگی در کتابی با عنوان «مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر» به آن پرداخته است. در واقع، «مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر» یکی از سه‌گانه‌های یاحسینی درباره جنگ جهانی در جنوب کشور است که پس از «سال آزارو» (نشر پاتیزه-1399) و «راه شاهی و راه آهن بوشهر-برازجان» (هامون نو- 1400) اسفند 1401 از سوی نشر «هامون نو» راهی بازار کتاب کرده است.

این مورخ اجتماعی که بیش از سه دهه از عمر خود را وقف تاریخ‌پژوهی و تاریخ‌نگاری کرده، با انتشار این اثر، شمار کتاب‌های منتشرشده خود را به عدد «100» رساند، این درحالی است که 80 کتاب دیگر هم دارد که هنوز به چاپ نرسیده‌اند. سیدقاسم یاحسینی در سال‌های اخیر در کنار کشف و انتشار زوایای مغفول‌مانده تاریخی اجتماعی جنوب به‌ویژه استان بوشهر در منابعی که هنوز حتی به زبان فارسی درنیامده‌اند، نگاه جدی به تبیین جایگاه زنان جنوبی در تاریخ این اقلیم استعمارستیز و نقش‌آفرینی آن‌ها در دوره‌های مختلف تاریخی دارد. وی در این زمینه، افزون بر انتشار آثار متعدد، مقالات ارزنده‌ای با موضوع زنان در نشریات و خبرگزاری‌ها منتشر کرده است.

او معتقد است که زنان امروز به شنیده شدن و فهمیده‌شدن بیش از هر زمان دیگری دارد و با تاریخ‌نگاری می‌توان به رسیدن آن‌ها به خودباوری و جایگاه واقعی‌شان در جامعه امروز کمک کرد. از این‌رو، در آثار خود در هر موضوعی که باشد، بخشی هم به زنان اختصاص می‌دهد تا نقاط خاموش تاریخ را در خصوص این قشر به سهم خود روشن سازد. یاحسینی در صدمین اثر خود، ضمن پرداختن به تاثیر جنگ جهانی اول در بوشهر، جلوه‌هایی از مدرنیته و چگونگی نفوذ آن را در لایه‌های جامعه سنتی بوشهر به تصویر کشیده است.

این مورخ برجسته و پُرکار جنوبی در این اثر، سیمای متفاوتی از بوشهر و مدرنیته را در این دوران سخت ترسیم کرده است. وی در بخشی از مقدمه کتاب «مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر» با اشاره به غربت مطالعاتی در زمینه جنگ جهانی اول نوشته‌است: «علی‌رغم گذشت بیش از یک قرن از آغاز جنگ بین‌الملل اول، هنوز حتی یک مطالعه همه‌جانبه درباره تاریخ اجتماعی این نبرد بزرگ و سرنوشت‌ساز در ایران انجام نشده‌است. همچنین این جنگ بزرگ و ویرانگر، مطلقا از دیدگاه «تاریخ از پایین»، مورد عنایت مورخان ایرانی و فرنگی قرار نگرفته‌است.

در زمینه تکنولوژی مدرن و نسبت آن با جنگ جهانی اول در بوشهر نیز پرسش‌های فراوانی وجود دارد. در خلال این جنگ، مردم بوشهر برای نخستین‌بار با برخی از جلوه‌های مدرنیته و مدرنیسم غربی مواجه شدند که تا پیش از آن هیچ تجربه خاصی از آن‌ها نداشتند؛ اما این مدرنیسم و مدرنیته چه اندازه و چقدر در خدمت آنان بود و چقدر به آنان ضربه زد، فشار آورد و آنان را مورد آزار و اذیت قرار داد؟ در کل این مدرنیسم در خدمت آنان بود یا به آنها خیانت کرد؟

یکی از زیرمجموعه‌های این تاریخ، تاریخ تکنولوژی‌های مدرن غربی است که برای نخستین‌بار در خلال جنگ جهانی اول یا اندکی پیش از شروع این جنگ، در بوشهر و غالبا از انگلیسی‌ها کاربرد عام و گسترده پیدا کرد که قصه خاص خودش را دارد. تکنولوژی‌هایی چون قطار، هواپیما، مسلسل، آب‌شیرین‌کن، اتومبیل، کامیون، تلفن، بی‌سیم، پزشکی نظامی و البته پدیده‌های فرهنگی ـ سیاسی چون فراماسونری، سانسور پُست و تلگراف، انتشار نشریات تبلیغاتی، جنگ روانی، شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی، ترور شخصیت و...»

یاحسینی در مقدمه کتاب سپس به چگونگی پدید آمدن سه‌گانه خود اشاره کرده و آورده است: «چند سال قبل با یک گروه سینمایی مشغول کار بودم. همکاری با این گروه، تجربه ناب و تازه‌ای برای من بود که یکی از نتایج آن، تحقیق حاضر است. در خلال این همکاری بود که سوژه‌های جدیدی درباره تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری جنگ جهانی اول در بوشهر به ذهنم رسید که برای خودم هم تازگی داشت. تا پیش از آن و تا قبل از دهه نود قرن گذشته، قرن چهاردهم شمسی، هرچه درباب جنگ جهانی اول در بوشهر و جنوب ایران نوشته بودم، غالباً رنگ و بوی سیاسی و نظامی داشته است؛ اما چند سالی است که نگاه و نگرشم درباب تاریخ جنگ جهانی اول در بوشهر به‌کلی دگرگون شده است.

در این نگاه جدید، تلاش کردم تا این تاریخ را با رویکرد تاریخ خُرد، تاریخ از پایین، تاریخ تکنولوژی، تاریخ پوشش و لباس، تاریخ پزشکی، پزشکی نظامی، تاریخ رنگ و تاریخ تصویر و رسانه نگریسته و روایت کنم! در همین راستا در دو، سه، سال اخیر، خوشبختانه توفیق پیدا کردم دو دفتر مستقل در همین باب نوشته و منتشر کنم.

دفتر اول کتاب «سال آزارو؛ آنفلوانزای 1918 در بوشهر» است که در سال 1400 و به همت انتشارات پاتیزه در بوشهر منتشر شد. کتاب دوم نیز «راه شاهی و راه آهن بوشهر به برازجان» نام دارد که با همکاری دخترم؛ سیده‌فاطمه یاحسینی به همت نشر «هامون نو» در بهار 1401 در بوشهر طبع و پراکنده شد. دفتر سوم، کتاب حاضر است که در واقع دفتر سوم آن مطالعه سه‌گانه (تریلوژی) است.»

یاحسینی همچنین در بخش دیگر این مقدمه به کهن‌زمانی نگارش و تعدد موضوعی مطالب این اثر اشاره و تصریح کرده است: «برخی از مقالات و مطالب این دفتر حدود بیست سال پیش نوشته شده و برخی نیز همین هفته گذشته، نگارش آن‌ها پایان یافته است. مقالات از نظر نگاه و نگرش، یک‌دست نیستند؛ اما همگی، وجوهی از وجوه مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر را کاویده و مورد بحث قرار داده‌اند که تا امروز کمتر مورد توجه مورخان محلی، ملی و خارجی بوده است.

نوعی تاریخ اجتماعی و تکنولوژی با تکیه بر دستاوردهای مدرنیته و تکنولوژی غربی. چه در بُعد فنی و مادی و چه در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی از قطار و هواپیما و گرامافون تا فراماسونری، طبع روزنامه محلی و ایپیدمی آنفلوانزای اسپانیایی! درباره ابعاد مختلف امور اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی جنگ جهانی اول در بوشهر، مسائل و موضوعات ریز و درشت فراوانی وجود دارند که هنوز کاملاً دست‌نخورده باقی مانده و نیازمند کار و تحقیق همه‌جانبه هستند. اگر مورخی خُردبین با رویکرد «تاریخ خُرد»، «تاریخ از پایین»، «تاریخ رنگ»، «تاریخ پوشش»، «تاریخ پزشکی» و «تاریخ اشیاء» به سراغ این موضوعات برود، ده‌ها سوژه برای مطالعه و پژوهش خواهد یافت. مطالب و سوژه‌هایی چون:

ـ آب و مشکل تهیه آب سالم و بهداشتی برای هزاران نظامی انگلیسی  و هندی در جنگ جهانی اول در بوشهر.

ـ کاربرد مسلسل، خمپاره، توپ و سلاح‌های سنگین در نبردهای بوشهر در جنگ جهانی اول.

ـ اسلحه‌شناسی و نام سلاح‌ها و مدل‌های آن‌ها.

ـ کاربرد نظامی و عملیاتی وسایل ارتباطی چون تلفن، بی‌سیم، پیک و امربر توسط نیروهای نظامی انگلیس در بوشهر.

ـ انواع استفاده از اسب و شتر و گردان‌های اسواران و همچنین وارد کردن یا خرید اسب برای کاربردهای نظامی و عملیاتی، همچنین تیمار اسب‌ها.

ـ کاربرد حیوانات در جنگ (استفاده از الاغ، شتر، قاطر، اسب و ... در راهسازی، حمل و نقل، جاده‌کشی، خط آهن و ...) از سوی نیروهای نظامی انگلیس در بوشهر.

ـ کاربرد اتومبیل و کامیون‌های باری و نظامی در جنگ جهانی اول در بوشهر و انواع و مدل‌های ماشین‌ها.

ـ موضع مهم پزشکی نظامی و شناخت انواع اپیدمی‌ها، بیماری‌ها و بهداشت و سلامت پزشکی در میان نظامیان انگلیسی و هندی در جنگ جهانی اول در بوشهر.

ـ بیمارستان صحرایی و نظامی انگلیسی‌ها در جنگ جهانی اول در بوشهر.

ـ تاریخ بیمارستان و کمک‌های فوری در خلال جنگ جهانی اول در بوشهر.

ـ شناخت لباس و پوشش از کلاه، پیراهن، شلوار، کفش و چکمه، لباس زیر گرفته تا نوع دوخت، نشان‌های نظامی، انواع درجه، اونیفورم، لباس سویل و... از سوی نظامیان انگلیسی و هندی و بلوچ، و... در بوشهر.

ـ معابد سیک‌ها و هندوها و مکان‌یابی دقیق آن‌ها در بوشهر در جنگ جهانی اول.

ـ کُنش رفتاری و مذهبی هندوها و سیک‌ها، بلوچ‌ها در بوشهر در خلال جنگ جهانی اول.

ـ آداب مُرده‌سوزی هندوها و محل آن در بوشهر در جنگ جهانی اول.

ـ کشتی، ناو، قایق، ملوانان، دریانوردان و کشتیرانی انگلیسی‌ها در بوشهر در خلال جنگ جهانی اول.

ـ عملیات‌های نظامی آبی ـ خاکی انگلیسی‌ها در بوشهر در جنگ جهانی اول (مثل اشغال بوشهر و جنگ دلوار).

ـ استفاده از تکنولوژی‌های نوین و مدرنی چون برق و الکتریسیته، آب‌شیرین کُن و... از سوی نیروهای نظامی انگلیس در بوشهر در خلال جنگ جهانی اول.

ـ تغذیه، مواد غذایی، نوع و تنوع آشپزی، منوی غذایی و تهیه مواد غذایی برای نیروهای نظامی انگلیسی و هندی در بوشهر در سال‌های جنگ جهانی اول.

ـ جمعیت‌شناسی کلنی نیروهای نظامی انگلیس در بوشهر در سال‌های جنگ جهانی اول.

ـ سیستم خبرگیری مخفی و جاسوسی کنسولگری بریتانیا در بوشهر و مخبرهای ایرانی آنان.

ـ سانسور و کنترل فرهنگی و اجتماعی، تبلیغات جنگی و جنگ روانی از سوی انگلیسی‌ها در بوشهر در سال‌های جنگ جهانی اول.

ـ شیوه‌های جنگ روانی، شایعه‌پراکنی و ترور شخصیت مبارزین از سوی مأموران رسمی کنسولگری بریتانیا و همچنین عوامل انگلیس در بوشهر در جنگ جهانی اول.

ـ مکاتبات و عکس‌های جنگی سربازان و افسران انگلیسی مستقر در بوشهر در خلال جنگ جهانی اول و...»

وی در پایان مقدمه کتاب «مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر» اشاره کرده است: «با انتشار این دفتر، سه‌گانه (تریلوژی) من درباب تاریخ تکنولوژی و اجتماعی جنگ جهانی اول به پایان می‌رسد؛ اما چنانکه گذشت ده‌ها موضوع وجود دارد که باید به آن‌ها پرداخت. شاید یکی از مهم‌ترین این موضوعات، وضعیت، موقعیت و کارنامه زنان بوشهری در خلال جنگ جهانی اول است. موضوعی مورد علاقه شخصی من!»

یادآوری می‌شود، کتاب «مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر» در 10 فصل و در 232 صفحه قطع رقعی و با قیمت 180هزارتومان از سوی نشر «هامون نو» به مدیریت اسماعیل حسام‌مقدم و مهدیه امیری، زوج روزنامه‌نگار و ناشر بوشهری اسفند 1401 منتشر شد.