الهام بهروزی
کاروانسرای مشیرالملک برازجان یکی از بناهای تاریخی شاخص و
بسیار ارزشمند استان بوشهر است که قدمتی نزدیک به ۱۵۰ سال دارد و از معماری
منحصربهفرد و بافتار بینظیری برخوردار است. این بنای کهن در حیات خود با فراز و نشیبهای
بسیاری روبهرو شده؛ اما با همه اینها، همچنان استوار و پابرجا مانده است. با
مطالعه تاریخچه این بنای شاخص متوجه میشویم که از آن تا سال ۱۳۰۰ شمسی بهعنوان
کاروانسرا استفاده میشده که بهدلیل واقعشدن شهر برازجان بر سر راه تجارتی شیراز
به بوشهر مکانی مناسب برای استراحت کاروانیان در
آن روزگار بوده است؛ اما از سال ۱۳۰۰ شمسی که قشون نظامی به برازجان وارد
شد این کاروانسرا محل مناسبی برای استقرار نظامیان شناخته شد و در سال ۱۳۳۵ با تغییرات
و تعمیراتی، این بنا در اختیار شهربانی قرار گرفت که از آن بهعنوان زندان استفاده
شود، به همین دلیل به دژ برازجان معروف شد. کاروانسرای مشیرالملک در نهایت در
سال ۱۳۷۷ با پیگیریهای مکرر مدیریت ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
استان بوشهر بهدلیل اهمیت و ارزشی که داشت، از زندانیان تخلیه و عنوان زندان از
آن برداشته شد و مرمتهای لازم روی این اثر تاریخی در زمینه کاربری فرهنگی و هنری
صورت گرفت. کاروانسرای مشیرالملک در سال ۱۳۶۲ به شماره ۱۶۳۸ در
فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
اما در این سالها این کاروانسرای شاخص در جنوب کشور که
روزهای شلوغی به خود دیده، آنگوهه که باید مورد استفاده و بهرهبرداری قرار
نگرفته است. این در حالی است که این بنای شاخص و بسیار چشمنواز میتواند با توجه
بیشتر و تبدیل شدن به اقامتگاه تفریحی- گردشگری و سایر کاربریهای مرتبط با حوزه
گردشگری به فضا و فرصتی مغتنم برای رونق صنعت توریسم در استان بوشهر بدل شود.
البته در این سالها فعالان فرهنگی و میراث فرهنگی دشتستانی
بارها و بارها تعیین تکلیف و ثبت جهانی این بناس عظیم تاریخی را در رسانههای محلی
مطالبه کرده و از مسوولان امر همواره خواستهاند که در این زمینه گام استواری
بردارند. خوشبختانه ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با انجام مطالعات
لازم و بررسی ابعاد مختلف این بنا، درصدد برآمده است تا آن را با توجه به قدمت و
اهمیت تاریخی و معماری باشکوهی که یادگار عصر قاجار است، به ثبت جهانی برساند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر در
این باره روز گذشته گفت: پرونده ثبت کاروانسرای مشیر برازجان بهعنوان اولین
پرونده برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو در بوشهر تهیه و تدوین شده است.
محمدحسین ارسطوزاده در ادامه در خصوص چگونگی و مراحل ثبت
جهانی این بنا تصریح کرد: بهزودی کارشناسان ارزیابی یونسکو از این کاروانسرای
بازمانده از دوران قاجار بازدید میکنند و چنانچه با تائید آنان همراه بود، گزارش
نهایی به مجمع یونسکو ارائه خواهد شد.
وی با اشاره به قدمت ۱۵۰ساله این بنا و کاربریهای مختلف آن
در طول دورههای قاجار و پهلوی اول و دوم، در خصوص ثبت جهانی این کاروانسرا و نیز
اهمیت نگهداری آن بیان کرد: اولین گام برای ثبت جهانی این بنای ارزشمند، نحوه
نگهداری اثر، رعایت ضوابط عرصه و حریم آن و به ویژه تعهد مسوولان محلی و شهروندان
و ذینفعان است که در نتیجه نهایی بسیار موثر خواهد بود و برای رسیدن به هدف
مطلوب، نقش و همکاری ادارات، شهرداری و مدیران محلی دارای اهمیت است.
ارسطوزاده، ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی را علاوه بر
رونق گردشگری در منطقه موجب معروفیت جهانی و نگاه ویژه به آن بنا دانست و ادامه
داد: با تائید پرونده و ارائه گزارش مطلوب از سوی ناظران یونسکو، کاروانسرای
برازجان بهعنوان اولین اثر تاریخی و میراث جهانی استان بوشهر در فهرست میراث جهانی
به ثبت خواهد رسید و بهدنبال آن پیگیر تشکیل پرونده برای ثبت بندر تاریخی سیراف،
بافت تاریخی بوشهر، قناتهای تاریخی استان بوشهر و کاخهای هخامنشی دشتستان نیز که
ظرفیتهای لازم برای اضافه شدن به لیست میراث جهانی را دارند، خواهیم بود.
مدیرکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان بوشهر در
پایان خاطرنشان کرد: در همه موارد یاد شده همراهی و تعهد مسوولان و ذینفعان محلی
شرط اساسی قرار گرفتن آن در فهرست آثار جهانی یونسکو خواهد بود.
قطعا با ثبت جهانی کاروانسرای مشیرالملک که در ضلع شرقی میدان
مرکزی برازجان واقع شده است، گام استواری در راستای حفظ تاریخ معماری استان برداشته
میشود؛ چراکه این بنا هم دارای قدمتی تاریخی است و هم بهواسطه معماری منحصربهفردی
که دارد، پرترهای گویا از شکوه فرهنگ و هنر ایران است. فراز غلامزاده در کتاب
«معماری بوشهر (در دوره زند و قاجار)» در وصف تاریخچه کاروانسرای مشیرالملک نوشته
است: «این بنای مستحکم در دوره قاجار و بهدستور حاج میرزاابوالحسنخان مشیرالملک
در سال ۱۲۸۶ ه.ق در برازجان و به دست حاجمیرزا
رحیم ساخته شد. استاد محمد رحیم که بنای چیرهدستی بوده، همان کسی است که «پل
دالکی» معروف به «پل حاجمحمد رحیم» یا «پل دختر» را بنا کرده بود. این ساختمان
امروز به «دژ برازجان» معروف است.»
همینطور در معرفی معماری و ساختار ظاهری این بنا در این
کتاب آمده است: کاروانسرای مشیرالملک به شکل حیاط مرکزی است و اتاقها در چهار جهت
حیاط و در ابعاد و اندازههای مشخص، در یک طبقه (همکف) و دو طبقه (همکف و اول)
ساخته شده است. ابعاد حیاط ۵۴ متر در ۳۵ متر است. دروازه دژ به سمت غرب باز میشود.
در چهار جهت ساختمان، چهار برج دایرهشکل برای محافظت و دیدهبانی ساخته شده است.
دو برج شمال غربی و جنوب غربی ۱۲ متر ارتفاع دارند. این دو برج از نظر ارتفاع و
تعداد طبقات بلندتر از دو برج شمال شرقی و جنوب شرقی هستند که ارتفاعشان هشت متر و
۴۰ سانتیمتر است. از این چهار برج، فقط برج شمال غربی آن از پایین به بالای برج
راه ندارد، بلکه از پشت بام اتاقهای همکف، میتوان به قسمت بالای آنها وارد شد.»
عمده مصالح تشکیلدهنده این کاروانسرا سنگ، گچ و ساروج است
و در کف آن از تخته سنگهای بزرگ تراشیده شده، استفاده شده است. بام کاروانسرای مشیرالملک
نیز با سنگ پهن تراشیده شده مفروش شده بود که بههنگام بارندگی آب باران بهوسیله
ناودانهای سنگی که بهطرز جالبی تعبیه شده بودند به بیرون از کاروانسرا هدایت میشد.
مساحت کل این بنا هفت هزار متر مربع با زیربنایی در حدود
۴۲۰۰ متر مربع است و در مجموع دارای ۶۸ باب اتاق و حجره بوده که بهدلیل تغییر
کاربری آن در دورههای بعدی تعداد اتاقها کم یا زیاد شدهاند. از زیباییهاي
منحصربهفرد كاروانسراي مشيرالمك ميتوان به وجود ستونهاي زيبا در معماري آن ياد
كرد. غلامزاده با اشاره به اين ستونها در كتاب «معماري بوشهر» نوشته است: «پس از
عبور از راهروها و رسیدن به پشت اتاقها، میتوان ستونهای مستطیلی شکلی در یک
امتداد خطی و به شکل زیبایی در سه جهت شمال، جنوب و شرق بنا مشاهده کرد. این ستونها
با ابعاد یک متر و ۲۰ سانتیمتر در یک متر
و ۴۰ سانتیمتر بار وارده از سقف طاق قوسی را شکل را تحمل میکنند. در اطراف هر
کدام از ستونها، حلقههایی برای بستن چهارپایان مشاهده میشود، به همین دلیل در
گذشته به این قسمت «شترخانه» میگفتند. از قوسهای باربر و تزئینی، شاخ بزی،
کمانی، هلالی، تخت، نیمدایره و خزیده در قسمتهای مختلف ساختمان از جمله سردر
ورودی دژ، اتاقها، راهپلهها، برجها و طاقچهها استفاده شده است.»
وی در این اثر در خصوص دیگر جنبههاي معماري اين بنا يادآور
شده است: «از قرینهسازی و تناسبات معماری در قسمتهای مختلف بنا به شکل مناسبی
استفاده شده است. چنین تناسبی را در تعداد اتاقهای شمالی با اتاقهای جنوبی، اتاقهای
شرقی با اتاقهای غربی، ورودیها، برجهای شمال غربی و جنوب غربی با برجهای شمال
شرقی و جنوب شرقی، قوسهای تزئینی و باربر، قاببندی و طاقبندی در قسمتهای مختلف
ساختمان، راهپلهها، ستونها، طاقچهها و... میتوان مشاهده کرد. عکسی که چهره
مشیرالملک را نشان میدهد، بر روی دیوار اتاق مجلسی نقاشی شده بود.»
در این میان، عبدالرسول خیراندیش، کاروانسرای مشیرالملک را جزء
بناهای چهار برجی «باستیاندار» (باستیان بهپیشآمدگی قسمت وروی قلعه میگویند) میداند.
این ساختمان باشکوه دو «خلوتی» در شمال و جنوب دارد که از آنها برای اقامت
خانوادههای افراد متشخص استفاده میشده است. یک شاهنشین در سمت غرب دژ قرار دارد
که محل استقرار حاکم (رئیس دژ) بوده است. شاهنشین دارای یک تالار، دو گشواره و یک
مهتابی است. قسمتی از این بنا هم «درویشخانه» نام دارد که در سالهای اخیر از سوی
ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مرمت و بازسازی شده است.
در پایان یادآوری میشود که ثبت جهانی بناهای شاخصی چون
کاروانسرای مشیرالملک و دیگری بناهای کهن استان مثل قلعه نصوری در سیراف، کلات
(قلعه زائرخضرخان) در اهرم، قلعه حصار و... برابر است با ثبت هویت تاریخی و معماری
این منطقه. از اینرو، تلاش برای ثبت این بناها در فهرست میراث جهانی میتواند نقش
شگرفی را در حفظ، احیا و مرمت آنها ایفا کند و زمینهساز بستر لازم برای برگشت
این بناهای شاخص به چرخه زندگی با کاربریهای جدید و مبتنی بر صنعت توریسم شود. بیشک
ثبت جهانی میراث ارزنده تاریخی و باستانی استان بوشهر گام محکمی در زمینه بازشناسی
معماری باشکوه جنوب کشور در دورههای مختلف تاریخی به جهانیان خواهد بود که همین
مساله بهانهای کافی را برای حضور گردشگران خارجی در استان در دوران پساکرونا برای
بازدید از جاذبههای تاریخی و سیر در تاریخ و تمدن دیرینه این منطقه ایجاد میکند.