الهام بهروزی
بوشهر از دیرباز به‌عنوان شهری شاد با موسیقی ریتم‌دار و نشاط‌بخش شناخته می‌شود. این شهر در دامان خود موسیقیدانان مطرحی را پرورش داده است که اغلب آن‌ها در بسط و گسترش موسیقی این منطقه نقش بی‌بدیلی ایفا می‌کنند و شنیدن هنرشان برابر است با شور و شعف و از خود برون رفتن! عموما کمتر هنرمندی در موسیقی بوشهر به ساختارشکنی روی می‌آورد؛ ولی در این میان، هستند موسیقیدانانی که با حفظ ماهیت اولیه آن، گاه این هنر شاخص بومی را با گونه‌های دیگر موسیقی یا سازهای دیگر ملل همراه می‌کنند که البته در بیشتر مواقع خوشایند مخاطبان است.
طبیعتا ساختارشکنی در موسیقی بومی افزون بر اینکه نیازمند تجربه و اشراف کافی بر این هنر اجدادی است، سواد و دانش لازم را می‌طلبد تا طرحی نو درافتد. در این راستا، یکی از موسیقیدانان و آهنگسازان بوشهری متفاوت‌تر از سایر موسیقیدانان اقلیم جنوب ظاهر شده است. سلام ریاضی با برداشتی آزاد از موسیقی جنوب، آلبومی در نوع خود کم‌نظیر و منحصربه‌فرد منتشر کرده است. وی متولد سال ۱۳۶۱ است و او دانش‌آموخته دانشکده علوم درمانی دانشگاه هایدِل‌بِرگ، آکادمی صدای وُرمز، دانشکده موسیقی دانشگاه هنر تهران و دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه آزاد تهران است. ریاضی شاعر، آهنگساز، موسیقی‌درمانگر و صدادرمانگر است که از سوابق وی می‌توان به دبیری هیات تحریریه ماهنامه «گزارش موسیقی» نیز اشاره کرد. از این هنرمند همچنین مقالات تخصصی متعددی در حوزه موسیقی و موسیقی‌درمانی در مجلات و روزنامه‌هاي مختلف منتشر شده است.
سلام ریاضی معرف مدل تداوم یادآوری؛ یک مدل پیشگیری موسیقی‌درمانی برای تحلیل حافظه است. افزون بر این، وی بنیانگذار «آچارصدادرمانی» در ایران و مُبدع ساز «چَنگِ‌تَن» است. از دیگر فعالیت‌های او می‌توان به ترجمه اشاره کرد که در این راستا با همراهی فرخ قدسی مجموعه‌شعر فلسفی «کمابیش خالی‌تر» سروده آندره‌آس آ. گئورگالیدس (شاعر یونانی) را به همت انتشارات پاتیزه، در تابستان ۱۴۰۰، روانه بازار شعر کرده است.
اما در این میان باید اشاره کرد که از ریاضی در حوزه موسیقی تاكنون دو آلبوم به نام‌های «بین صفر» (با فارس اسحاق) و «از بوشهر» (با حبیب مفتاح) منتشر شده است که اوج خلاقیت، نوآوری و ریشه‌شناسی موسیقی بومی را می‌توان در چشم‌انداز صوتی «از بوشهر» به نظاره نشست. از این آلبوم در چهار شهر تهران، یزد، دیر و بوشهر رونمایی شده است. در ادامه در خصوص چگونگی خلق آلبوم «از بوشهر» با سلام ریاضی، موسیقیدان و آهنگساز بوشهری به گفت‌وگو نشسته‌ایم که از نظر شما مخاطبان می‌گذرد.
آقای ریاضی گفت‌وگو را نخست با این سوال آغاز کنیم که شما جزء موسیقیدانان جوان و از نسل دهه شصت هستید که در موسیقی بومی بوشهر با رویکردی متفاوت ظاهر شده‌اید. این تفاوت را می‌توان به‌وضوح در آلبوم «از بوشهر» دید، نظر خودتان در این باره چیست؟
همیشه دوست داشتم روی موسیقی بوشهر کار کنم، آن هم به‌شکلی متفاوت؛ اما چگونه می‌توان متفاوت کار کرد؟ به‌همین‌خاطر اتودهای بسیاری زدم و چون موسیقی کلاسیک غربی کار می‌کردم، آن‌ها را به نُت در می‌آوردم؛ اما هیچ‌وقت راضی‌ام نمی‌کرد تا اینکه در رشته «موسیقی‌درمانی» در آلمان مشغول به تحصیل شدم. در این رشته، دریچه بسیار جدیدی از موسیقی برای من باز شد. تجربیاتم در زمینه موسیقی‌درمانی با افراد مختلف، درک دیگری از ریتم به من داد. یکی از نکاتی که در موسیقی جنوب ایران پیدا کردم و متوجه شدم که کسی روی آن متمرکز نبوده، حالت خلسه و آرامش‌بخشی است که در ریتم‌ها و در نواها وجود دارد. نکته چالش‌برانگیز برای من این بود که چگونه می‌توانم از ریتم‌هایی مثل بندری یا ریتم‌های پرسرعت به فضای خلسه و آرام‌بخش برسم؟ این موضوع اولین قدمی شد که برای آلبوم برداشتم و از طرف دیگر، مایل بودم برای این آلبوم از اشعار بزرگانی استفاده کنم که متعلق به جنوب هستند، ولی ناشناخته مانده‌اند؛ مثل مُدام دیّری، علی دیّری که کارهای آن‌ها منتشر شده؛ اما خوانده یا شنیده نشده‌اند. شوخ‌طبعی هم عنصر مهمی بود که می‌خواستم در آلبوم برجسته باشد، چون یکی از نشانه‌های مردم بوشهر است؛ چه در رفتار، چه در گفتار و چه در نوع زندگی. آلبومی با این زاویا که تاکنون در هیچ‌یک از موسیقی‌های نواحی ایران به آن پرداخته نشده‌است.
انگیزه شما از خلق این آلبوم چه بود؟
انگیزه شکل‌گیری این آلبوم، بیشتر مرور خاطراتی است از آوا و رنگ، آفتاب و گرما، دریا و شرجی، آرامش و شوخ‌طبعی منطقه بوشهر و جنوب ایران که همواره با روح و جسم من، عجین بوده است. همراه با دوست دیرینه‌ام، حبیب مفتاح –نوازنده و خواننده– ۱۰ قطعه با فرم‌های مختلف موسیقایی را ضبط کردیم که به همت نشر ارغنون منتشر و در سال ۱۳۹۶ از سوی وبگاه اُرسی به‌عنوان یکی از ۱۰ آلبوم برتر سال معرفی شد.
ویژگی شاخص موسیقایی این آلبوم کدام است؟
تصمیم گرفتم آلبوم را طوری بسازم که شناسنامه موسیقی بوشهر باشد. مثلا کوتاه بودن کارها و تکرار نشدن بیش از اندازه جمله‌بندی‌های موسیقایی، به طبیعت موسیقیِ بوشهر برمی‌گردد. از اشعار بلند یا بحرالطویل اجتناب کردیم. قطعات در قالب بداهه و همنوازی من و حبیب به‌وجود آمده است که ابتدا آن‌ها را ضبط می‌کردیم و سپس گسترش می‌دادیم؛ یعنی فضای بداهه را فکرشده می‌ساختیم و تکمیل می‌کردیم. برای نمونه، خَلبوس (قطعه شماره 1) از نواختن بداهه من روی ساز مُنُکُرد شکل گرفت و به‌تدریج، سازهای دیگر به آن اضافه شدند. در این قطعه، از سازی استفاده کرده‌ام که مخصوص رشته موسیقی‌درمانی است و به‌جای اینکه ساز را به حالت طبیعی خودش؛ یعنی خیلی آرام و نرم بنوازم، جسارت به خرج دادم و آن را ریتمیک اجرا کردم. قطعه خَلبوس، تداعی‌کننده حس سفر است و حالتی رو به بازشدن و ترغیب دارد. این قطعه با فرازنواخت‌های آرام مُنُکُرد آغاز می‌شود، به‌تدریج کوبه‌ای‌ها اضافه می‌شوند، سپس صدای خواننده از حالت تک‌صدایی به چندصدایی تغییر پیدا می‌کند و در نهایت فقط با بخش سازی که با نی‌جفتی همراه است، قطعه پایان می‌یابد.
شما در قطعه دوم این آلبوم به نام «سیرک نی‌ها» فقط به ساز نی مجال نواختن داده‌اید، اینگونه نیست؟
می‌خواستم که این قطعه فقط سازی باشد و از نی‌های مختلفِ مناطق گوناگون جهان در آن استفاده شود. ترکیب‌بندی این قطعه شبیه تعزیه است که گویی افراد مختلف وارد میدان می‌شوند، به تقابل می‌پردازند و خارج می‌شوند. در واقع به‌جای استفاده از انسان‌ها، فضاسازی در این قطعه از طریق نی‌ها صورت پذیرفته است. ریتم سیرک نی‌ها، تجسم حضور در میدان و کوبش سُم اسب‌هاست.
آقای ریاضی، سازهای کوبه‌ای جزء لاینفک موسیقی بومی بوشهر است، چه فضایی را در آلبوم خود، برای هنرنمایی آن‌ها متصور شده‌اید؟
به‌طور مثال در قطعه پِلِیتی که قطعه شماره 3 این آلبوم است، فقط برای سازهای کوبه‌ای فلزی است. باید اشاره کنم که در هنگام تنظیم ملودی‌ها و آواها تاکید ویژه‌ای روی انتخاب و چیدمان سازها داشتیم. به‌همین‌خاطر دایره انتخاب سازها را گسترده‌تر کردیم، چون باور داریم که موسیقی، محدودیت جغرافیایی و سیاسی نمی‌شناسد و از مرزها عبور می‌کند. در این کار از ساز مثلث استفاده کردیم که به‌طور معمول در ارکسترسمفُنیک استفاده می‌شود یا از ساز مراکشی قارقاباس که ربطی به بوشهر ندارد. کلام این قطعه به زر و زرگر اشاره دارد که همراه با فارسی، کلمات فرانسوی و آلمانی هم شنیده می‌شوند. می‌خواستم با به‌خاطرآوری کوبه‌ای بودنِ کلمات در زبان و ادبیاتِ آن دو زبان و نیم‌نگاهی به برگردان شعر فارسی، فضای صوتی جدیدی را خلق کنم. ممکن است معنی کلمات، چندان مفهوم نباشد. خُب! ما هم همین را می‌خواستیم.
در مورد ساختار قطعه «از بوشهر» بگویید؛ چراکه این قطعه در میان موسیقیدانان با استقبال خوبی روبه‌رو شده است.
این قطعه یک گشت‌و‌گذار و قدم‌زدنی شنیداری است در شهر بوشهر؛ لحظه‌هایی که از آن شهر شنیده‌ایم/ می‌شنویم و در یادمان مانده. دلیل استفاده از تکنیک پِچ‌پِچ خیلی آرام در اول قطعه، این است که گوش مخاطب را قلقلک دهم و هشداری شود که قرار است این‌بار او به سوی صدا بیاید و نه صدا به سوی او. واگویه کلمه آبی به نیت خودِ رنگ و آب یا تکرار کلمه موج برای تداعیِ افتادنِ موج‌ها روی یکدیگر است، مثل وقتی که به کنار دریا می‌رویم و با خودمان زمزمه می‌کنیم. در ادامه، سراغ محلات قدیمی بوشهر می‌رویم. خیابان‌ها را نام می‌بریم و اصطلاحات بوشهری را با لحن‌های مختلف می‌گوییم که معانی متفاوتی به‌خود می‌گیرند. ضرب‌المثل‌هایی را که در میان مردم بوشهر رایج است، به زبان می‌آوریم. نکته قابل‌توجه در این قطعه، به‌کارگیری سه ریتم موجود در موسیقی بوشهر؛ یعنی چوپی، شِکی، و چهاردستمال است که پس از ذکر اسامی آن‌ها، ریتم‌ها را با سازهای کوبه‌ای نیز اجرا کرده‌ایم و همین‌طور فراخوانش آواهایی که اهالی منطقه جنوب برای ارتباط با حیوانات به‌کار می‌برند. همراه‌شدن با قطعه از بوشهر، الزاماً قدم‌زدن در کوچه و بازار نیست، بلکه می‌تواند در هرجای شهر اتفاق بیفتد. شهر که فقط بتن و فولاد نیست. برای القای صدای شهر می‌توانستم صدای خودروها را هم وارد کار کنم، ولی صداهای طبیعی را ترجیح دادم.
طبق بازخوردی که گرفتید، کدام قطعه از این آلبوم در نزد مخاطبان محبوب‌تر شده است؟
قطعه گُلی‌گُلی (قطعه شماره 7). در قسمت سازی این قطعه از ساز زنگ‌دار متالُفُن با تکنیک اجرای ناخن استفاده کردیم که حضور چنین سازهایی در ترکیب‌بندی موسیقی جنوب ایران تا به‌حال سابقه نداشته. کلامش از من است و فضای دلنشین قطعه، برداشتی از قسمتی از یک مِلُدی قدیمی جنوبی است که در حافظه ما مانده. فضای آن ترانه قدیمی را کاملا تغییر دادیم. می‌خواستیم هم جنبه زیبایی گُل را تجسم کند و هم ایهامی از یک نام دخترانه باشد. ضمن اینکه اصطلاح گُلی در فارسی و منطقه بوشهر، با زیبایی و ابراز احساسات پیوند خورده است و زیاد هم به‌کار می‌رود. احتمالا به‌همین‌خاطر است که تعداد زیادی از شنوندگان، ارتباط بیشتری با این قطعه برقرار می‌کنند. به‌دلیل تکرار خوش‌آهنگ گُلی‌گُلی، شنوندگان غیرایرانی هم این قطعه را دوست دارند و ارتباط خوبی با آن برقرار کرده‌اند.
شما در قطعه «مینیمُم» سکوت را در موسیقی تداعی کردید. آیا با این نظر موافقید؟
در این قطعه تلاش کرده‌ایم که سکوت را به‌وجود بیاوریم؛ فضایی که در موسیقی بوشهر نهفته است. یادم می‌آید هنگامی که در زمان اذان مغرب در چهارمحل قدیم بوشهر قدم می‌زدم، با گذر از محله‌ای به محله دیگر، صدای موذن‌های این دو محله در پایان و آغاز اذان تلاقی پیدا می‌کرد که برای من به زبان موسیقی هم نوعی حرکت مِلُدیک و هم نوعی حرکت دینامیک داشت. ضمن اینکه موذن‌ها در تُنالیته یکسانی نمی‌خوانند و به‌همین‌خاطر، میان این دو فضا سکوتی به‌وجود می‌آید. ما این حالت را برای یک دقیقه اجرا کردیم که فقط از دو ندای «یا سلام» به نشانه صلح و «یا حبیب» به نشانه دوستی استفاده شده است؛ نوعی بازیگوشی با اسم خودمان و با الهام از باخ که از چهار حرف نامش به‌عنوان نت‌های موسیقی بهره جسته. برای ساخت آلبوم از بوشهر، از تجربیاتم در موسیقی کلاسیک غربی بسیار بهره برده‌ام.
آقای ریاضی آیا سبک یا ژانر خاصی برای این آلبوم در نظر داشتید؟
خیر؛ برای آلبوم از بوشهر، سبک یا ژانر تعریف‌شده‌ای در نظر ندارم. هرچند که آن را در ایران به‌عنوان موسیقی تجربی معرفی کردند و به‌نظرم اصطلاح خیلی درستی نبود. در غربِ اروپا به این سبک از موسیقی که اجرا می‌کردم دو عنوان می‌دادند؛ یکی «موسیقی شناور» و دیگری «موسیقی کُرَوی». برای خودم این نوع از موسیقی، بیشتر شناوربودن و شناورشدن است و کل آن را مانند یک قطعه طولانی می‌شنوم.
سخن پایانی؟
در پایان باید اشاره کنم که تمامی قطعات آلبوم به‌نوعی هم چندریتمی هستند و هم چندصدایی. از بوشهر برداشتی آزاد است از موسیقی جنوب ایران با تمرکز روی موسیقی بوشهر که آن را با دیگر فرهنگ‌های موسیقایی ترکیب کرده‌ام؛ پَرسه‌ای که رنگِ‌صوتی آن مرز جغرافیایی ندارد. تصوراتی ذهنی که تجسمی تصویری یافت و آن‌ها را به اصوات برگرداندم. به‌همین‌خاطر است که این اثر، تصویری شنیده می‌شود. گواه این موضوع، انتخاب عنوان «چشم‌اندازهای صوتی جنوب ایران» بر روی جلد آلبوم است.
