الهام بهروزی

کاروانسرای مشیرالملک برازجان یکی از بناهای شاخص و ارزشمند تاریخی استان است که قدمتی ۱۵۰ ساله دارد و یادگار معماری پرشکوه و منحصربه‌فرد دوران قاجاریه است. این بنای شاخص و بزرگ به دستور حاج میرزا ابوالحسن‌خان مشیرالملک از بزرگان منطقه و حاکم فارس در سال ۱۲۸۸ قمری مطابق با سال ۱۲۵۰ شمسی در مساحتی حدود هفت هزار متر مربع و زیربنایی معادل ۴۲۰۰ مترمربع ساخته و از این‌رو به کاروانسرای مشیرالملک مشهور شد.

بنا بر اسناد موجود، این بنا به‌علت سنگ‎های به کار رفته در آن سال‌ها پابرجا و دارای تاریخی پر فراز و نشیب است. البته این مجموعه تنها 50 سال کارکرد اصلی خود را که همان کاروانسرا بوده، حفظ کرد و از سال 1330 تا حدود 35 سال گاهی از آن به‌عنوان مراکز ادارات دولتی و گاهی محل استقرار نظامیان استفاده شده است. در زمان پهلوی دوم با اعمال تغییراتی در بنا، آن ‎را تبدیل به زندان کردند. به علت آب و هوای گرم و مرطوبی که این منطقه داشته، این زندان محلی مخوف برای مخالفان سیاسی به‌شمار می‌رفت. از همین روی بود که از سال 1336 این کاروانسرا نامش به «دژ» تغییر پیدا کرد. دژ برازجان هر چند در سال 1362 به ثبت آثار ملی رسید اما همچنان در دست شهربانی بود. با پیگیری‌های اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای استفاده فرهنگی از بنا، سرانجام در سال 1377 شهربانی را راضی به تخلیه کاروانسرا کرد. بعد از تخلیه، تعمیرات و تغییراتی در آن انجام شد و دیوارهای فروریخته مرمت و در آن به روی بازدیدکنندگان و گردشگران باز شد.

با این اوصاف، این بنا هم از لحاظ تاریخی و هم از لحاظ معماری یکی از کاروانسراهای شاخص ایران در دو سده اخیر است که مولفه‌های لازم را برای ثبت جهانی در یونسکو دارد. هرچند ثبت جهانی این بنای استوار و شاخص یکی از دغدغه‌ها و مطالبه‌های جدی فعالان و دوستداران میراث فرهنگی دشتستانی در سال‌های اخیر ولی این دغدغه‌ آن‌ها سالیان درازی از سوی مسوولان نادیده گرفته می‌شد تا اینکه در نهایت اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر به‌عنوان متولی بناهای تاریخی در استان، در سال جاری پرونده ثبت کاروانسرای مشیرالملک را به‌عنوان نخستین پرونده برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو در بوشهر تهیه و تدوین کرد.

این اقدام اینک منجر به دلگرمی فعالان میراث فرهنگی شهرستان دشتستان شده است و آن‌ها در پی تدوین پرونده ثبت جهانی این بنای تاریخی، این روزها سخت به‌‌دنبال این هستند تا با شناسایی نقاط چالش‌‌برانگیز به مسوولان به مرتفع کردن این مشکلات و نواقص کمک کنند و بدین‌شکل زمینه را برای ثبت جهانی این بنا هموار کنند.

مدیر مرکز دشتستان‌شناسی در خصوص قدمت کاروانسرای مشیر‌الملک به بامداد جنوب گفت: این بنا با قدمت ۱۵۰ سال یک بنای عصر قاجاری است که در مرکز شهر برازجان قرار دارد. این بنا از کاروانسراهای شاخص ایران است که برای ثبت جهانی در مجموعه کارونسراهای ایران به همراه بیش از ۵۰ کاروانسرای ایرانی دیگر به یونسکو معرفی شده است. در نهایت تعدادی از این کاروانسراها به‌صورت مجموعه کاروانسراها در یونسکو به ثبت جهانی می‌رسد. در نتیجه کاروانسرای مشیر‌الملک برای ثبت جهانی در یونسکو باید همچنان خود را به‌عنوان یک گزینه شایسته نشان دهد.

مسیب پارسایی با تاکید بر اینکه بزرگ‌ترین نگرانی‌ و دغدغه اصلی ما در این زمینه رعایت نشدن حریم کاروانسرای مشیرالملک در سال‌های گذشته است، افزود: ساخت و سازهای غیرمجاز که قطعا با چراغ سبز شهرداری یا اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری صورت گرفته، یک نگرانی جدی است (البته در این میان، شهرداری برازجان و اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان در این موارد یکدیگر را متهم می‌کنند. به‌نظر می‌رسد که اداره میراث فرهنگی شهرستان در این زمینه اختیاری نداشته و اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان دخیل بوده است). همین چند روز پیش دو ساخت و ساز غیرمجاز به لطف انتشار خبر ثبت جهانی کاروانسرا متوقف شد.

به گفته وی، یک نگرانی دیگر جدال‌های سال‌های گذشته بر سر مالکیت کاروانسراست. سند کاروانسرا پیش از انقلاب (دهه ۴۰) به‌نام اداره اوقاف زده شده است. ادعای مالکیت اداره اوقاف در سال‌های گذشته باعث شد که اداره‌کل‌ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرمت کاروانسرا را پس از اینکه اعتبارات لازم جذب شده بود، متوقف کند که این یک ضربه بزرگ به بنای کاروانسرا بود. از این‌رو، این نگرانی وجود دارد که ارزیاب‌های یونسکو (شورای ایکوموس) این اختلافات را رصد کنند. نکته مثبت این است که در حال حاضر نهادها در حال همکاری هستند و فضای آرامی حاکم است. خوشبختانه در یکی از جلسات اخیر پیرامون ثبت جهانی کاروانسرا که با حضور مسوولان شهرستان تشکیل شده، فرماندار دشتستان اعلام کرده است که کارگروهی را برای انتقال تصدی درازمدت کاروانسرا از اداره اوقاف به اداره میراث فرهنگی تشکیل خواهد داد. اداره اوقاف حدود یک سال پیش اقدام به واگذاری کاروانسرا به بخش خصوصی کرد؛ ولی بنا به دلایل واضحی بخش خصوصی تمایلی به سرمایه‌گذاری نداشت.

این فعال میراث فرهنگی، فرسودگی کاروانسرای مشیرالملک را به‌خاطر متوقف شدن مرمت آن یکی دیگر از مشکلات دانست و گفت: اداره میراث فرهنگی در این روزها با همکاری سایر نهادها (به‌ویژه شهرداری و فرمانداری) در تلاش است که کاروانسرا را پاکسازی کرده و کارگاه‌های مرمت را درون کاروانسرا دایر کند. خوشبختانه همدلی و همراهی مسوولان برای حفاظت و ثبت جهانی کاروانسرا تا این لحظه خوب بوده است ولی همچنان نبود درک و آگاهی لازم از مساله در برخی از مسوولان دیده می‌شود. سمن‌ها و کنشمندان از حدود سه سال پیش بارها پیگیر حل مساله مالکیت و مرمت کاروانسرا بوده‌اند و همچنان در این زمینه در تکاپو هستند. پارسایی با بیان اینکه هرچند طبق معمول سمن‌ها و کنشمندان با مسوولان طی چند سال گذشته به جایی نرسیدند تا اینکه این روزها خبر ثبت جهانی کاروانسرا، مسوولان را دوباره به حرکت درآورده است، افزود: سمن‌ها و کنشمندان، به‌ویژه اعضای مرکز دشتستان‌شناسی، از حدود دو سال پیش به تراز جهانی این بنا پی برده بودند و بارها در جلسات به مسوولان گوشزد کردند؛ ولی در واقعیت نتیجه‌ ملموسی برای کاروانسرا حاصل نشد.

مدیر مرکز دشتستان‌شناسی با تاکید بر اینکه اهمیت و ارزش بنا برای جامعه بومی و مقامات محلی در ارزیابی‌ها دیده خواهد شد، تصریح کرد: در چند سال اخیر وضعیت از این لحاظ کمی بهبود پیدا کرده است. جامعه محلی همواره این بنا را مورد توجه قرار داده است. همچنین فعالیت‌ها و دلسوزی‌های سمن‌ها و کنشمندان برای کاروانسرا در آرشیو رسانه‌های محلی تا حدی موجود است؛ اما حرکت مسوولان کند بوده‌. همین اندازه که چند سالی هست که با ایستادگی ریاست اداره میراث فرهنگی شهرستان دشتستان دیگر شاهد اعدام علنی مجرمان در پیشگاه کاروانسرا نیستیم و عکس‌های این اعدام‌ها در سرچ گوگل کمرنگ شده است که جای شکر دارد.

به گفته وی، کمبود امکانات اداره میراث فرهنگی مشکل دیگری بوده و هست. همین الان پیمانکار شهرداری مشغول پاکسازی کاروانسراست. البته در روزهای گذشته در ارتباط با کاروانسرا کمک‌هایی از سوی خود اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و نهادهایی مثل شهرداری برازجان و دیگر نهادها به کاروانسرا رسیده ولی چیز بزرگ و درخوری دیده نشده است. این در حالی است که کاروانسرا برای ثبت جهانی باید از لحاظ سلامت بنا و رعایت حریم‌‌ها در وضعیت قابل قبولی باشد که در این زمینه نگرانی‌هایی وجود دارد.

این فعال میراث فرهنگی با بیان اینکه همکاری و همراهی مسوولان و مقامات برای حفاظت از کاروانسرا و حریم‌های کاروانسرا بسیار مهم است، خاطرنشان کرد: این نکته در ارزیابی‌ها دیده خواهد شد. تا حدی نگرانی در مورد اختلاف میان اداره اوقاف و اداره میراث فرهنگی وجود دارد که جناب فرماندار گفته‌اند برای حل و فصل درازمدت این موضوع اقدام خواهد کرد.

پارسایی با بیان اینکه همچنین اهمیت و ارزش بنا در نزد جامعه محلی و مردم بومی از نظر ارزیاب‌ها دور نخواهند ماند، گفت: از این لحاظ وضعیت تا حدی خوب بوده و در روزهای آینده برخی فعالیت‌های اجتماعی و هنری پیرامون کاروانسرا از سوی کنشمندان با همکاری اداره میراث فرهنگی ترتیب داده خواهد شد که به تحقق این معیار ان‌شاء الله کمک خواهد کرد. تاریخچه و اثر فرهنگی ناملموس کاروانسرا نیز دارای اهمیت است که از این لحاظ هم کاروانسرا شرایط خوبی دارد ولی باید در روزهای آتی در فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی مورد توجه بیشتری قرار بگیرد.