الهام بهروزی

شهرستان دیلم با قدمتی شش هزار ساله یکی از مناطق مهم تاریخی استان بوشهر به‌شمار می‌رود که بنادر و روستاهای باستانی کم‌نظیری را در خود جای داده است ولی متاسفانه امروز بخش اعظمی از داشته‌ها و میراث تاریخی این بندر کهن در سایه بی‌توجهی‌ها نابود شده یا در معرض نابودی قرار گرفته است.

در این میان، برای شناسایی تاریخ فاخر این منطقه پژوهشگران و مورخان جنوبی و ملی، مقالات علمی- پژوهشی و آثار پرمحتوا و مستندی را خلق کرده‌اند که اصالت تاریخ این منطقه و دیرینگی آن را از میان گرد و غبار زمان بیرون کشیده است. این بندر از حدود ۹۰۰ سال پیش پذیرای ایل و طوایف بزرگ لیراوی است که تمدنی بزرگ را در فرادست خلیج زیبای فارس پدید آورده‌اند و با ساخت بناها و قلعه‌های منحصربه‌فرد چشم‌انداز زیبایی را در حوزه معماری این منطقه ایجاد کرده‌اند. افزون بر این، شهرستان دیلم بنادر و مناطق باستانی و تاریخی کم‌نظیر و باشکوهی در خود جای داده است که از جمله آن‌ها می‌توان به «سینیز»، «مهروبان»، شهر تاریخی «اسلجان» در روستای شهر بیرون، سنجاهان، شهر تجاری قوستان (که در نزدیکی مهروبان واقع شده بوده) و همچنین وجود قلعه‌های تاریخی حکام محلی و خوانین لیراوی، تل‌های باستانی مثل تل هفت هزارساله «تهماچی» در دشت لیراوی اشاره کرد که در سال ۹۸ به همت عباس مقدم، عضو هیات‌علمی پژوهشگاه میراث فرهنگ و گردشگری کشور به همراه تیم باستان‌شناسی مورد کاوش و بررسی قرار گرفت و متوجه شدند که تهماچی، با بیش از ۱۰ متر نهشته فرهنگی، یک زیستگاه موقتی در ساحل دریا نبوده است. بنابراین، برای نخستین‌بار در سواحل شمالی خلیج‌فارس مدرک مهمی برای توضیح خط ساحلی خلیج‌فارس در هزاره پنجم پیش‌ازمیلاد به‌دست آمده است.

مقدم و تیم همراهش در مقاله‌ای با عنوان «خط ساحلی خلیج فارس و محوطه نویافته، هزاره پنجم پیش از میلاد، «تهماچی» در دشت لیراوی دیلم» به معرفی و پیشینه این تل باستانی پرداخته و در این باره نوشته است: «زیستگاه پیش از تاریخی تهماچی در دشت لیراوی قرار دارد که یک دشت دامنه‌ای مسطح با پستی و بلندی اندک و شیب کمتر از ۵/۰ درصد است و در فاصله ۴۵۰۰ متری از ساحل کنونی خیلج فارس واقع شده‌است.»

در ادامه این مقاله آمده است: «محوطه تهماچی با مختصات درست در جانب شرق رود زندارون جای گرفته و تقریبا در میانه خط مستقیم فرضی به طول ۱۰ کیلومتر از ارتفاعات رگ سفید تا ساحل خلیج فارس قرار دارد. این محوطه شامل دو پشته شمالی و جنوبی است که در فاصله اندکی از یکدیگر واقع شده‌اند... پراکندگی یافته‌های فرهنگی در هر دو پشته محوطه تهماچی تقریبا یکسان است. البته حفر کانال غیر مجاز در پشته شمالی طبعا باعث هویداشدن یافته‌های فرهنگی در مقادیر بسیار زیاد شده است. بیشترین یافته‌های سطحی شامل تکه‌های سفال با بدنه‌های قرمزرنگ و نخودی‌رنگ است. تعدادی بدنه‌های حرارت‌دیده و تغییرشکل‌یافته با حرارت بالای کوره نیز بین سفال‌های نخودی‌رنگ دیده می‌شود. این مشخص می‌سازد که تولید سفال در تهماچی معمول بوده است. قطعات و تیغه‌های داس سنگی، اعم از تراشه‌های ابسیدینی و تراشه‌ها و سنگ مادر از جنس چرت، استخوان حیوانی، سردوک‌های سفالی، تعداد اندکی قطعات ظروف و اشیای سنگی شکسته، مهر سنگی مسطح با نقش هندسی و انواع بقایای استخوانی آبزیان دریایی، به‌خصوص صدف می‌شود.

نمونه‌های سفالی به‌دست آمده از سطح تهماچی با نمونه‌های گزارش شده از تپه‌سوز بهبهان، چگاسفلی، باکون ب ۲، جوی ۲، بندبال ۲، شوشان میانه متأخر و سفال‌های عبید ۳ قرابت نزدیکی دارد. در مجموع، سفال‌های تهماچی عمدتا ظریف و اندکی متخلخل با ماده چسباننده نامشهود است. بر پایه میزان حرارت‌دهی در کوره، رنگ عمده سفال‌ها به نخودی و سبز و قرمز پریده بدل شده است. به نظر می‌رسد ظروف سفالی دست‌ساز باشند. به‌واسطه پوشش گلی سطح قطعه سفال‌ها تشخیص این امر میسر نشد. عمده قطعات مربوط به بدنه کاسه‌هاست. البته شواهدی از خمره‌های گردن‌کشیده و جام‌های پایه‌دار نیز به‌دست آمد. تقریبا اغلب نقوش با نمونه‌های به‌دست‌آمده از تل باکون فارس و چگاسفلی قرابت نزدیکی دارد؛ به‌خصوص نمونه‌هایی که نقوش نقطه‌ای ریز در آنها دیده می‌شود. نقوش نقطه‌ای درشت نیز بین کاسه‌های نخودی‌رنگ دیده می‌شود. علاوه بر آن، مجموعه سفال‌های مشاهده شده در سطح تهماچی شباهت بسیار نزدیکی با نمونه‌های به‌‌دست‌آمده از کاوش‌های چگاسفلی دارد؛ به‌خصوص پرنده نمادین با بال‌های باز که روی بدنه کاسه به‌دست‌آمده از AGI یا گور ۱ کارگاه الف در گورستان چگاسفلی نیز میان قطعه‌سفال‌های سطحی دیده می‌شود. دو نمونه از لبه‌های به‌دست‌آمده از نظر تکنیک ساخت و نحوه نقاشی قرابت بسیار نزدیکی با سفال عبید ۳ دارد. غالب قطعات سفالی سطحی متعلق به ادوار پیش از تاریخی است؛ اما شواهدی از قطعات سفالی ادوار متأخر، به‌خصوص دوره اسلامی، هم به چشم می‌خورد. این موضوع البته طبیعی است. چون محوطه تهماچی فاصله بسیار نزدیکی با شهر بندری ماهروبان دارد.»

حال در این میان، عباس مقدم معتقد است که دیلم با این همه ظرفیت تاریخی و باستانی، آن‌گونه که باید و شاید شناخته و معرفی نشده است. به گمان وی، قطعا دیلم می‌تواند نقش مهمی در توسعه صنعت گردشگری استان بوشهر ایفا کند اما پیش از آن باید در این شهرستان به‌‌جای نمایندگی، اداره میراث فرهنگی راه‌اندازی شود تا بتوان این ظرفیت را کشف و معرفی کرد. وی در این باره نامه‌ای را خطاب به احمدی دشتی، فرماندار دیلم نوشته است. مقدم در این نامه آورده است: «به اطلاع حضرتعالی می‌رساند شهرستان ساحلی دیلم یکی از مهم‌ترین مناطق باستانی ایران است که سابقه حضور انسان در آن به شش هزارسال پیش می‌رسد. به‌طور قطع، روستاهاي باستانی مهمی که امروزه تحت نام تل‌تهماچی و تل‌سنگري می‌شناسیم، از قدیمی‌ترین زیستگاه‌هاي این منطقه بوده است که مردمان ساکن در آن از تمامی مواهب خدادادي منطقه به بهترین نحو استفاده کرده و از خود بقایاي ارزشمندي برجاي گذاشتند. به علاوه، وجود این دیرینگیِ اثبات شده در سواحل دیلم سند برحقی است بر تعلقِ دریاي پارس به سرزمین دیرپاي ایران. در ادوار بعدي، زیستگاه‌ها و شهرهاي عمدهاي از دوران عیلامی تا قاجاریه در سراسر شهرستان دیلم پراکنده است که معروف‌ترین آن بندر ماهرویان است. براي صیانت از این ثروت عظیم فرهنگی که خوشبختانه در شهرستان دیلم جاي گرفته است، از جنابعالی استدعا دارد تا پیرو مطالبه برحق برخی از اهالی میراث‌دوست منطقه در خصوص تاسیس اداره میراث فرهنگی، گردشگري و صنایع دستی دستور اقدام صادر فرمایید. طبیعی است که ظرفیت‌هاي مهم میراثی، گردشگري و صنایع دستی منطقه دیلم عامل رشد و تعالی مادي و معنوي مردم منطقه است و لازم است تا براي سازماندهی به این امور، ادارة منسجمی در شهر دیلم تاسیس گردد.»

وی همچنین در ادامه به‌منظور تحقق این مهم نامه‌ای با همین مضمون خطاب به جمهیری، نماینده مردم بوشهر، گناوه و دیلم در مجلس شورای اسلامی نوشته است. بی‌شک راه‌اندازی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در دیلم که چشم‌اندازهای منحصربه‌فرد و جاذبه‌های گردشگری کم‌نظیر و محوطه‌ها، بنادر و تل‌های باستانی مثل تل تهماچی، بنادر حماد، سینیز، مهروبان و... را در خود جای داده است، زمینه‌ساز کشف تاریخ غنی این منطقه و توسعه صنعت گردشگری در جنوب کشور است. این منطقه از استان بوشهر طبق گفته باستان‌شناسان و مورخان، سهم زیادی در تاریخی سیاسی و اجتماعی ایران دارد و همچنین در بازشناسی تاریخ خلیج فارس نقش بسزایی ایفا می‌کند. امید می‌رود در دولت سیزدهم با راه‌اندازی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در این بندر کهن، تاریخ غبارگرفته این اقلیم رخ عیان و یافته‌های فرهنگی و تاریخی جدیدی را از زیست مردمان و طوایف این منطقه و تمدن آن‌ها ارائه کند.