الهام بهروزی
زندگی مردم جنوب مملو از آیین است؛ آیین‌هایی که برخاسته از باور، اقلیم و زیست و اندیشه آن‌هاست. متاسفانه بخشی از این آیین‌ها در گذر زمان روبه فراموشی رفته‌اند و از فروغ آن‌ها در زندگی اهالی این دیار کاسته شده است. «نوروز دریایی» یکی از این آیین‌هاست که در روزگاران گذشته در میان ساکنان حاشیه خلیج فارس و دریای عمان نمود پررنگی داشته‌است؛ اما این رسم به مرور زمان در زیست آن‌ها رنگ باخته و تنها یادی و خاطره‌ای از آن در اذهان قدمای جنوبی باقی مانده‌است.
شاید شنیدن آیین «نوروز دریایی» برای نسل جوان تازگی داشته باشد، چون مدرنیته چنان بر زندگی‌شان سایه انداخته که کمتر فرصتی برای شناخت آیین‌های کهن زادبومشان می‌یابند. به گفته یک محقق، نوروز دریایی به‌عنوان یکی از آیین‌های کهن بیشتر در بین دریانوردان خلیج فارس و دریای عمان متداول بوده است و از روز نهم مرداد آغاز شده و هجدهم آبان به پایان می‌رسیده است. در این آیین که به هنگامه بهار برگزار می‌شده، سنت‌هایی همچون فدیه جو و گندم به دریا، دور انداختن لباس کهنه، شست‌وشوی انسان و دام در دریا و تابو بودن تناول غذاهای دریایی، پوشیدن لباس سرخ و تزئین کردنِ دیوار خانه‌ها و حیوانات با خاک قرمز رایج بوده‌است.
به گفته صاحب‌نظران، نوروز دریایی یک نوع حساب یا یک نوع تقویم دقیق دریایی است که ناخدایان با‌هوش جنوبی از همان روزهایی که جشن نوروز را برگزار می‌کردند، برای مسافرت روی دریاها آن را ابداع کردند و به‌طور قطع، این حساب نوروز دریایی که سابقه‌ای به بلندای تاریخ کشورمان دارد، مخصوص ایرانیان است و در حال حاضر نیز دریانوردان قدیمی کم و بیش با حساب یا تقویم نوروز دریایی آشنایی دارند و سفرهای دریایی خود را بر اساس آن آغاز می‌کنند.
بدیهی است تقویم سال دریایی یا دریانوردی سواحل خلیج‌فارس از سه فصل صد روزه و یک فصل ۶۰ روزه دریانوردی که پنج یا شش روز اضافه در پایان دارد، تشکیل شده‌است. این تقویم با آغاز فصل دریانوردی شروع می‌شود و در صد روز دوم آن، با توجه به جریان‌های ملتهب دریایی، دریانوردی با احتیاط صورت می‌گیرد و در صد روز سوم به‌دلیل طوفان‌های دریایی از رفتن به دریا پرهیز می‌شود و در شصت روز آخر که توام با جریان‌های شدید جوی دریایی است ناخدایان به تعمیر کشتی‌ها می‌پردازند و به دریا نمی‌روند و خود را برای آغاز سال دریایی بعد آماده می‌کنند.
در این رابطه اسماعیل رائین، مورخ، درباره تعیین روز نهم مرداد به عنوان روز اول نوروز دریایی، نوشته است: «طی تحقیقاتی که در بنادر جنوب به‌عمل آمد، بدین نکته واقف شدیم که روز آغاز نوروز دریا، درست همزمان با روز پایان یافتن توفان‌های بسیار شدید ۶۰ روزه -۱۱ خرداد تا ۹ مرداد- است که طی سه قرن اخیر که انگلیسی‌ها در هند مستقر بودند، آن را «جون جولای» نامیده‌اند. چنین به‌نظر می‌رسد که پس از فرونشستن توفان‌های ۶۰ روزه و آغاز کار دریا و شروع سال نو قرار داده‌اند و دریانوردان ایرانی آن را «نوروز»؛ یعنی روز آغاز فصل زندگی دریایی و حرکت برآب‌های ژرف دریاهای نقاط مختلف دانسته‌اند.»
به گزارش ایسنا، عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و دبیر علمی همایش ملی «نوروز خلیج فارس و گردشگری دریایی» در این همایش روز گذشته (یکشنبه، 18 اردیبهشت‌ماه) گفت: می‌توان با توجه به عنصر کلیدی سفرهای دریایی، خلیج فارس را شاهراه اشاعه نوروز به نقاط دیگر جهان دانست؛ چراکه خلیج فارس دیدارگاه تمدن‌های جهان است؛ یک دیدارگاه فرهنگی و تمدنی جایی که فرهنگ‌های مختلف با وجود تفاوت‌های خود به افقی مشترک از فهم جهان دست یافته‌اند؛ ایران، اسلام، بین‌النهرین و...
علیرضا حسن‌زاده با تاکید بر اینکه بخشی از این گفت‌وگوی فرهنگی و تمدنی در فرهنگ دریا و سفرهای دریایی در خلیج فارس متجلّی می‌شود، افزود: ناخدایان قدیمی خلیج فارس از سفرهای خود به تنگه سوئز، هند، زنگبار و... می‌گویند. به این ترتیب خلیج فارس پهنه گفت‌وگوی میان‌قاره‌ای بین آسیا و افریقا بوده و نیز بین خاور نزدیک و خاور دور و حوزه اقیانوس هند. به این دلیل است که شما می‌بینید «آیین زار» از افریقا به ایران می‌آید و نوروز دریایی از خلیج فارس به افریقا، هند و جاهای دیگر می‌رود.
وی درباره تنوع فرهنگی و تقویمی در ایران این‌گونه توضیح داد: تنوع فرهنگی در ایران در درک عنصر کلیدی «زمان» به‌یاری تنوع تقویم‌های موجود قابل‌مشاهده است. این تنوع تقویمی منجر به چندصدایی شدن آیین‌های ایرانی و رابطه بیناآیینی میان آن‌ها شده‌است. در این فضای چندصدایی و چندفرهنگی از آیین‌های ایرانی است که هم انقلاب تابستانی و هم اعتدال بهاری اهمیت می‌یابد و یکی برابر با نوروز ملی ما ایرانیان است که در همه جای کشور جشن گرفته می‌شود و دیگری برابر با نوروز تابستانی یا نوروز دریایی است که در خلیج فارس با توجه به تنوع اقلیمی و معیشتی ایران قابل‌مشاهده است.
به گفته حسن‌زاده، البته نوروز دریایی خرده‌آیین نیست و یک آیین است اما در کلیت خود یک آیین نوروزی چون نوروز فروردین یعنی اعتدال بهاری است و مثلا «نو پوشیدن» میان این دو آیین از فرهنگ نوروز مشترک است. وجود آیین‌های گوناگون نوروزی چون نوروز بهاری و ملی، نوروز دریایی خلیج فارس، نوروز کوهستانی و چوپانی، نوروز ساحلی دریای کاسپین و... ما را به سمت اصطلاح فرهنگ نوروز که خاستگاه آن ایران است، سوق می‌دهد. امروز باید از فرهنگ نوروز سخن بگوییم که در همه جای ایران قابل‌مشاهده است.
دبیر علمی همایش ملی «نوروز خلیج فارس و گردشگری دریایی» در ادامه با بیان اینکه گروهی این تصور اشتباه را داشتند که نوروز در استان‌های جنوبی ایران وجود ندارد، حال آنکه کاملا برعکس بوده و «نوروز دریایی» در خلیج فارس صورتی مهم از فرهنگ نوروز است، تصریح کرد: فرهنگی که با فرهنگ دریا و سفرهای دریایی و دانش بومی آن در نزد ایرانیان در هم می‌تند.
حسن‌زاده درباره جام‌جهانی فوتبال در یکی از کشورهای حوزه خلیج فارس نیز این‌طور بیان کرد: با توجه به رخداد جام جهانی فوتبال در قطر در اواخر آبان‌ماه به‌نظر می‌رسد که باید رخدادهای مکمل در ایران و به‌ویژه خلیج فارس تعریف شود چون کنفرانس بین‌المللی فوتبال و جام جهانی در قالب گردشگری علمی، گردشگری غذاهای دریایی، تور لنج‌های سنتی و بادبانی، ورزش‌های سنتی دریایی و... . استان‌هایی چون هرمزگان و بوشهر می‌توانند شهرهای خلاق غذا و به‌ویژه غذای دریایی در جنوب ایران و خلیج فارس باشند. غذاهای سریع دریایی سنتی و آرام می‌تواند به گردشگران ورزشی معرفی شود. به‌نظر می‌توان برای این دوره تسهیلاتی در مورد ویزا و روادید برای گردشگرانی که به قطر می‌روند، در نظر گرفت.
یک عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی هم در این همایش نوروز دریایی را یک آیین ملی و منطقه‌ای دانست و گفت: بر این اساس نمی‌توان موضوع مهم نوروز دریایی را به یک امر محلی یا جلوه‌ای از یک آیین بزرگ تقلیل داد، بلکه در تحلیل آیین نوروز دریایی باید به فرهنگ و علم و دانش دریا در نزد ایرانیان و تسلط این دانش، علم و فرهنگ در دریانوردی خلیج فارس اشاره داشت. به بیان دیگر، باید نوروز دریایی را یک عنصر بسیار مهم تاریخی، تمدنی و فرهنگی دانست و در ارتباط با هویت ملی و تاریخی و منافع سرزمینی کشور عزیزمان ایران تعریف و تبیین کرد.
حمیدرضا دالوند در ادامه با بیان اینکه در سنت‌های زرتشتی که حافظ جوهره فرهنگ و تمدن ایرانی بوده و جعبه اسرار فرهنگ و تمدن ما و درک پویایی تاریخی آن است، به «نوروز دریایی» اشاره شده که برای درک آن‌ها هم باید به سراغ فرهنگ و سنت‌های زرتشتی و از جمله اسناد برجامانده از آن دوره برویم، افزود: در رسم‌های به‌دینان ایران و هند به نوروز دریایی اشاره شده‌است. در تقویم زرتشتی این آیین مورد اشاره بوده و جایگاهی مهم دارد. در سالنامه‌های زرتشتی نام نوروز دریایی آمده و از آن با نام نوروز زابلی هم یاد شده‌است. اینکه این آیین به غرب افریقا رفته در نتیجه دانش و علم ایرانیان در دریانوردی بوده و رابطه تجاری و فرهنگی آن‌ها با نقاط دور قاره افریقا و آسیا. حتی در متون ترکی چون کتاب سلمان‌بن‌احمد درباره دریانوردی به این آیین ایرانی اشاره شده‌است.
به گفته وی، با توجه به این تعاملات دریاییِ مبتنی‌بر رشد و کمال دریانوردی ایرانیان، نوروز دریایی به نقاط مختلف جهان رفته و از این رو، این آیین منطقه‌ای و جهانی است و نشان‌دهنده هنر و علم دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس. پس گسترش آیین نوروز دریایی به این مربوط نیست که ما در شمال خلیج فارس بیشترین مرز را داریم و به این مربوط نیست که بیشترین جمعیت این منطقه را داریم.
دالوند با تاکید بر اینکه جایگاه ایران در خلیج فارس نه یک امر جمعیت‌شناختی و جغرافیایی که یک امر علمی فرهنگی و تمدنی است، افزود: یعنی ایرانیان دارای دانش مدیریت سفرهای دریایی، هواشناسی، نقشه و جهت‌یابی، شناخت اقلیم دریایی و... بوده‌اند. ما در ارتباط با نوروز دریایی باید به میراث دریایی توجه کنیم. مهاجرت ایرانیان به هند امری اتفاقی نبود، بلکه بر بستر دانش و علم و صنعت دریانوردی ایرانیان استوار بوده. نوروز دریایی در بستر ارتباطات دریایی از ایران به نقاط دیگر جهان سفر کرده‌است.
دالوند در پایان یادآور شد: ابن‌بطوطه به ما در مورد نذر دریانوردن سیلانی و سیلانی‌ها به خانقاه شیخ ابواسحاق کازرونی درباره «جان به در بردن از طوفان‌های دریا» اطلاع می‌دهد که این امر نشان‌دهنده ارتباط دریایی ایران با نواحی دور است.
پربازدید ها