الهام بهروزی

 استان بوشهر در گستره خود، نویسندگان، شاعران و علمای برجسته‌ای را پرورش داده که سهم بسزایی را در اعتلای فرهنگ این خطه ایفا می‌کنند. یکی از این علما که نقش بسیار پررنگی را در استعمارستیزی و همچنین مناسبات سیاسی و فرهنگی جنوب داشته، سید عبدالله مجتهد بلادی بوشهری است. وی دوم جمادی‌الثانی، 1291 هـ. ق در خانواده اهل علم و تقوا و ادب در شهر عالم‌پرور نجف اشرف متولد شد. پدرش آیت‌الله سیدابوالقاسم بلادی (1266 ـ 1322هـ. ق) و مادرش بی‌بی آمنه بیگم دختر سید عمادالدین، زنی پرهیزگار و خداترس بود.

سیدعبدالله تا  9 سالگی در نجف ساکن بود. خواندن قرآن را نزد زنی به نام «ملّا معصومه» آموخت. کتب فارسی، خط، انشا و اِملا را نزد چهار نفر به نام‌های «معتوق»، «تقی»، «حسین سامر» و «محمد» فراگرفت. در سال 1300 ق به همراه پدرش به بوشهر هجرت کرد و در آن‌جا تحصیلات حوزوی خود را ادامه داد. ا او در علم نحو، صرف، منطق و بیان از محضر اساتیدی چون سید جلیل اسدالله اصفهانی، سید محمدحسن برازجانی، شیخ اسماعیل آل عبدالجبّار و سید عبدالهادی بهبهانی فیض برد. سیدعبدالله، کلام و فلسفه را نیز از محضر حکیم فیلسوف شیخ محمدرحیم کازرونی آموخت.

او در کنار تحصیل علوم معمولِ حوزه، پزشکی و زبان انگلیسی را نزد سیدعبدالرضا حافظ‌الصحه یاد گرفت. آیت‌الله سیدعبدالله بلادی استاد خود را این‌گونه توصیف می‌کند: «نسبت به ادای نماز در اول وقت به شدت مواظبت می‌کرد و نماز را اوّل وقت بجا می‌آورد، بیشتر اوقات قرآن، ادعیه و قصاید بلیغ را زمزمه می‌کرد و به تحصیل معارف الهی بسیار علاقه داشت. وی هیات قدیم را نزد سید مرتضی شیرازی و هیات جدید و حساب را نزد شیخ عابد و زاهد حبیب‌الله سلطان آبادی فراگرفت» (یاحسینی، 1373: 143). آیت‌الله بلادی که در شعر نیز دستی داشت، «نحوی» تخلص می‌کرد.

از این عالم استعمارستیز، حدود 86 جلد به یادگار مانده که در موضوعات و مفاهیم مختلفی اعم از نجوم و عروض و ریاضی و جغرافیا و تاریخ تا نسب‌شناسی و منطق و فلسفه و احکام و شعر و پزشکی و نوشته یا سروده شده است. تنوع در مفاهیم و مولفه‌های آثار علامه بلادی گویای سواداندوزی و دانش‌پژوهی او در امور مختلف است. افزون بر کمیت آثار او، گستردگی تألیفات علامه نیز قابل ستایش است.

پاره‌ای از آثار وی و همچنین اندیشه و مسلک آیت‌الله بلادی از سوی برخی از پژوهشگران مورد کند وکاو قرار گرفته‌است اما به اشعار وی کمتر کسی به‌شکل جدی پرداخته است. در این رابطه، بشیر علوی، نویسنده و منتقد ادبی در تازه‌ترین اثر خود، مجموعه اشعار این عالم بزرگ را گردآوری و تصحیح کرده است. کتاب «مجموعه اشعار سید عبدالله مجتهد بلادی بوشهری» زمستان 1401 به همت انتشارات «آرون» با ویراستاری حسین پولادیان راهی بازار کتاب شده‌است.

گردآورنده کتاب «مجموعه اشعار سید عبدالله مجتهد بلادی بوشهری» در این باره به بامداد جنوب گفت: مبحثی که در سرزمین‌مان، ایران، کم‌رمق است، پرداختن به تاریخِ فرهنگی است. تاریخِ فرهنگی هر قوم، سیرِ تاریخی یک قوم در بسترِ فرهنگ و آفرینش‌‌های فرهنگی است، خواه این آفرینش‌ها کتبی باشد و خواه شفاهی. امروزه برخلاف گذشته، شانسِ ماندگاریِ آفرینش‌هایِ فرهنگیِ کتبی، بیشتر از تاریخِ فرهنگِ شفاهی یک سرزمین است، هرچند که تلاش‌های گسترده‌ای برای تدوین و ماندگاری فرهنگ شفاهی اقوام مختلف در حال انجام است.

بشیر علوی در ادامه با بیان اینکه برای حصولِ تاریخِ فرهنگی‌مان، چنگ‌انداختن به فرهنگِ غنی و اصیلِ اجدادمان و «فرزند ِخصالِ خویشتن» شدن، از اصول و واجباتِ این مسیر است، افزود: متونی که بیان‌کننده فرهنگ و تاریخِ فرهنگِ یک قوم است به خودیِ خود ارزشمند و قابل ستایش است. خواه این متون سست و ضعیف باشند، خواه فاخر و قدرتمند. در تاریخِ جهانی آنچه بیش و پیش از همه مؤلفه‌ها در تاریخ یک قوم مؤثر و ارزشمند و قابل شمارش است، تاریخ فرهنگ و پرداختن به معیارها و مولفه‌های فرهنگی است. رسومِ ملی، آیین‌های مذهبی، آواها، موسیقی‌ها، نیایش‌ها، باورها، اسطوره‌ها، افسانه‌ها، داستان‌ها و تاریخ ادبیات و اشعار، همگی ذیلِ تاریخِ فرهنگی یک قوم جا می‌گیرد و آیندگان، ارزش اجداد و نیاکان خود را در کنار روحیه ملی‌گرایی و شهامت‌طلبی، بر اساس همین تاریخِ فرهنگ و چیزی که از آن برجای گذاشته‌اند، تحلیل می‌کنند.

به گفته وی، استان بوشهر همواره طلیعه‌دارِ بالندگی فرهنگی و ملی سرزمین ایران بوده است. غنای فرهنگی- تاریخی استان، گواهی بر این مدعاست. انسان‌های دانشمند و حکیم، تأثیر روشنی بر نمود و شُمای فرهنگی این دیار داشته‌اند. انسان‌هایی که افزون بر مبارزات سیاسی و ملی، در تولید دانش و کُتُب و نُسَخ علمی، اثرگذار بوده و حیات سیاسی، علمی و ادبی پرباری داشته‌اند. در حقیقت این شانسی برای یک منطقه است که چنین افرادی در آن به نبوغ و بلوغ برسند.

علوی با بیان اینکه از میان این نام‌آوران و بزرگان استان بوشهر، می‌توان به آیت‌الله سید عبدالله مجتهد بلادی بوشهری اشاره کرد، تصریح کرد: علامۀ بلادی بوشهری افزون بر مبارزات سیاسی علیه انگلیس و همراهی با مبارزان این مسیر، همواره در نگاشتن و نوشتنِ کُتُبِ تاریخ و رمان و فلسفه و نجوم و پزشکی و احکام و شعر، پرکار و اثرگذار بوده است. آثار فراوان علمی و ادبی او گواه این ادعاست. آثاری که در دوره رکود و حضیضِ امور اولیه زندگی و علمیِ آن دوران به تحریر درآمده‌اند، گویای فرزانگی و جامع‌الاطراف‌بودنِ این شخصیت ملی است. تلاش برای معرفی و نشر آثار او، از دهه هفتاد -البته نه چندان پرکار- آغاز شد و آثاری اندک از او به چاپ رسید. بازنگری و تصحیح و نشرِ کتبِ علامه بلادی از کارهای بجا و شایسته‌ای است که اگر به‌صورت ویژه در دستور کار یک نهاد یا سازمانی قرار گیرد، ارزشمند است.

نویسنده کتاب «نیم‌قرن شعر بوشهر» سپس با اشاره به سروده‌های آیت‌الله سید عبدالله مجتهد بلادی بوشهری گفت: اشعار علامۀ بلادی افزون بر این‌که در منظومه‌های مدون و خودنوشته او قرار دارد، در کتاب‌های منثور و علمی او نیز راه یافته است. علامه در این‌گونه آثار برای اثبات نظریه یا عقیده‌ای به شاهدِ مثالی از شعر روی می‌آورد که این اشعار در بیشتر مواقع از خودِ او است. به‌غیر از این دو مورد، بعضی از اشعار او از سوی خود وی به مجله‌ای یا دوستی اهدا و ارسال شده که متأسفانه در مجموعه آثار خود نیاورده است؛ کار همین‌جا مشکل می‌شود. باید با جست‌وجو در مجلات و آثار آن دوره به‌ویژه آثار مربوط به نویسندگان شیراز به بعضی از اشعار بلادی دست یافت؛ البته بیشتر این اشعار در متونی یافت می‌شوند که نویسندگانِ آن متون با علامه بلادی نشست و برخاستی داشته‌اند. در این مورد تلاش فراوانی شد تا بتوانیم به همه اشعار این‌چنینی او دست بیابیم، ولی با وجود کنکاش زیاد، امکان دارد که به همه اشعارِ این‌گونه‌ای وی دست نیافته باشیم.

وی در ادامه به انگیزه خود از تالیف کتاب «مجموعه اشعار سید عبدالله مجتهد بلادی بوشهری» اشاره و بیان کرد: ماه‌های پایانی سال 1400 بر آن شدم که دیوان یا کلیاتِ اشعارِ علامه بلادی را تصحیح و نشر کنم. به این خاطر افزون بر دستیابی به منظومه‌های مستقل او، تمامی آثارِ خطی وی را مورد جست‌وجو و کنکاش قرار دادم تا به ابیات و اشعار پراکنده او نیز دست یابم. مانند شعری که در رثای حضرت علی اصغر(ع) در پایان کتاب «کشف‌الاسرار» او آمده است. از آنجا که بعضی از اشعارِ آیت‌الله در آثار نسخه‌نویسان یا نویسندگانِ همان دوره نشر یافته بود، تا جای امکان به آن آثار نیز مراجعه شد تا موردی از اشعار پراکنده وی از دست نرود. مانند شعر عربی او که در کتاب «مختصرالمفید» آمده است. بسیاری از اشعارِ شاعرانِ مشهورِ عرب در آثار علمی و فلسفی بلادی ذکر شده است که آدرس همه آنها را در پاورقی داده‌ایم.

علوی سپس به معرفی بیشتر این اثر پرداخت و گفت: در این کتاب ابتدا به احوال و زندگی سید عبدالله مجتهد بلادی بوشهری پرداخته‌ایم. در ادامه، متن عربی در رثا و مدحِ همسر وی که توسطِ خودِ علامه در خاتمه کتاب «الغُصْنُ‌الثّالث» آمده است، همراه ترجمه فارسی(نگارنده) ذکر کرده‌ایم. در فصل دوم، به تحلیل و سبک‌شناسی منظومه «طریق‌العشاق» پرداخته‌ایم و فصل سوم به منظومه جانگداز «هدهدیه» اختصاص دارد و در ادامه، منظومه «کشکول‌الاشعار» او تصحیح و نگارش شده است. در پایان این مجموعه، «شعری در مرثیه علی اصغر» و «شعر سید عبدالله بلادی در توبیخ شوریده شیرازی» و «شعر انتقادی از رمان درویش و مسافر» و«شعر عربی بلادی از کتاب «مختصرالمفید» و «اشعار پراکنده» او آمده است.

این استاد دانشگاه، نویسنده و پژوهشگر ادبی در پایان با اشاره به اصالت خاندان بلادی یادآور شد: آل بلادی، از ساداتی هستند که نسبت‌شان به نوۀ امام موسی کاظم(ع) می‌رسد. این خاندان در طول تاریخ پرفروغ شیعه، به علم، تقوی و ادب، شهرت داشته و به نام‌های «آل غریفی، آل بحرینی، آل بهبهانی، آل حمزه شرق» نیز معروف‌ بوده‌اند. زادگاه اصلی این خاندان، روستای بِلاد در منطقه احساء ـ شرق کشور عربستان سعودی در کنار خلیج فارس ـ واقع شده و هم‌اکنون به «البطانیه» معروف است. خاندان بلادی در قرن دوازدهم هجری قمری به ایران هجرت کردند و در بهبهان ساکن شدند. در زمان حکومت قاجاریه، از بهبهان به بندر بوشهر کوچ کرده، در آن‌جا اقامت گزیدند. علما و دانشمندان این خاندان در هر دو شهر زعامت دینی مردم را به عهد گرفتند و به ترویج و تبلیغ امور دینی پرداختند. یکی از علمای مشهور این خاندان، سیدعبدالله مجتهد بلادی‌بوشهری است که در اعتلای علم و فرهنگ جنوب نقش بسزایی را ایفا کرد.