داعش در دوران پساموصل زهرآگین‌تر خواهد شد

بامدادجنوب- سیدعلی موسوی:

در روز 17 اکتبر 2016 دولت عراق از آغاز عملیات نظامی برای بازپس‌گیری شهر موصل بعد از شش ماه روند آماده‌سازی جهت این عملیات خبر داد. نیروهای عراقی طی حدود 100 روز درگیری‌های شدید موفق شدند کنترل بخش شرقی این شهر را از دست گروه تروریستی داعش خارج کنند. این گروه از روز 10 ژوئن 2014 موفق شد این شهر و شهرهای دیگر در استان‌های کرکوک و دیالی و صلاح‌الدین و الانبار را از دست دولت عراق خارج کند. در روز 19 فوریه 2017 دولت عراق از آغاز مرحله دوم عملیات «ای نینوا در راهیم» برای بازپس‌گیری بخش غربی این شهر بعد از سه هفته از زمان بازپس‌گیری کامل بخش شرقی آن در روز 24 ژانویه خبر داد. 

ویژگی بخش غربی شهر تمرکز بالای جمعیتی و ساختمان‌ها و قدیمی بودن ساختمان‌ها و تنگ بودن کوچه‌ها است که امکان بیشتری برای استفاده از سلاح تک تیرانداز مهیا می‌کند و به‌علاوه تحرک خودروهای زرهی وابسته به نیروهای نظامی عراق را با مشکلات بیشتری روبه‌رو می‌کند. به این ترتیب نیروهای عراقی خود را ملزم می‌بینند که وارد جنگ خیابانی با هزینه‌های بالا شوند، این در حالی بود که عناصر داعش اینگونه نشان داده بودند که در چنین جنگ‌هایی از مهارت بالا برخوردار هستند.

بخشی از اهمیت موصل غربی در این است که مهم‌ترین موسسات دولتی نظیر ساختمان استانداری و شهرداری و ریاست دادگاه نینوا و مجتمع دولتی و مدیریت پلیس استان و موسسات دولتی دیگر از جمله کارخانه شکر و اردوگاه الغزلانی و فرودگاه موصل و تاسیسات زیربنایی دیگر در این منطقه قرار دارد. همچنین این اعتقاد وجود دارد که مقر فرماندهی گروه تروریستی داعش و مناطق کنترل و هماهنگی نیروها به‌علاوه خانواده‌های فرماندهان آنها از زمان تسلط بر این شهر در این بخش از موصل باشند، چرا‌که این شهر به آخرین کانون استقرار نیروهای داعش در عراق تبدیل شده است. بازپس‌گیری شهر موصل به‌عنوان دومین شهر بزرگ عراق از نظر تمرکز جمعیتی، در مسیر آزادسازی کامل اراضی عراق و باز‌پس‌گیری هیبت دولت و نیروهای مسلح اهمیت بالایی برای دولت این کشور دارد. 

این موضوع به علاوه در سامان‌دهی اوضاع در مرحله بعد از پایان جنگ نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا‌که باعث می‌شود عراق در درگیری‌های داخلی بین ساختارهای مختلف گرفتار نشود، چون موصل از تنوع بالای نژادی و فرقه‌ای برخوردار است و در هر لحظه امکان انفجار آن به‌علت درگیری قدرت و کسب منابع مختلف بین ساختارهای مردمی وجود دارد. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که بین 600 تا 750 هزار نفر در بخش غربی شهر موصل زندگی می‌کنند. این تعداد از جمعیت‌، نگرانی‌هایی را در روند عملیات ایجاد می‌کند که ممکن است درگیری‌های مذکور به بروز کشتار گسترده در میان ساکنان منطقه و قربانی شدن تعداد زیادی از غیرنظامیان منتهی شود.

در روز 29 ژوئن 2014 ابوبکر البغدادی سرکرده داعش تشکیل دولت خلافت اسلامی را از یکی از بزرگ‌ترین مساجد شهر موصل اعلام کرد. وی سعی کرد در سخنانش، خود را حامی اهل تسنن معرفی کند. از سوی دیگر تولید حبوبات در این شهر به اندازه یک سوم کل عراق است، علاوه بر این‌که موصل چندین چاه نفت را در خود دارد که منبع مالی بزرگی برای داعش به‌شمار می‌رود. این شهر همچنین موقعیت ویژه‌ای در مسیرهای تردد زمینی بین عراق و ترکیه در شمال و سوریه در غرب دارد. بعد دیگر این اهمیت مسیر ارتباط جغرافیایی شهر موصل با شهر الرقه پایتخت خودخوانده داعش در سوریه است. 

داعش بعد از این‌که بخش شرقی موصل را از دست داد، بخش غربی این شهر به آخرین پناهگاه و آخرین شهر تحت سلطه داعش تبدیل شد. به این ترتیب مراکز فرماندهی و کنترل و مراکز بمب‌گذاری خودروها و کارگاه‌های صنایع نظامی و تسلیحاتی داعش به‌علاوه خانواده‌های فرماندهان داعش و عناصر مبارز آن در این مناطق حضور دارند.

در همین حال مقایسه بین موازنه‌های قدرت بین نیروهای مهاجم به موصل غربی و عناصر داعش مستقر شده در این شهر خارج از عرف نظامی به‌شمار می‌رود. محافل رسمی امریکا تعداد عناصر داعش در بخش غربی شهر موصل را حدود دو هزار نفر ارزیابی می‌کنند. این در حالی است که چندین برابر این تعداد نیروهای مهاجم هستند. یگان‌های نیروهای عراقی حاضر در این درگیری‌ها بالغ بر 54 هزار نفر ارزیابی شده است. همچنین 10 هزار نفر از نیروهای پیشمرگه کرد و 15 هزار نفر از نیروهای الحشد الشعبی به‌علاوه 14 هزار نفر از عشایر سنی نیز در این جنگ حضور دارند. نیروهای امریکایی نیز حدود پنج هزار نفر و نیروهای چندملیتی غیر امریکایی نیز سه هزار و 600 نفر ارزیابی می‌شود. 

البته دولت عراق و فرماندهان الحشد‌الشعبی اعلام کردند که هیچ نیروی خارجی مبارزاتی به استثنای عناصر مشاور در این عملیات حضور ندارند. همچنین فرمانده عملیات مشترک حضور نیروهای امریکایی در عرصه میدانی این عملیات را تکذیب کرده است. این در حالی است که جیمز ماتیس، وزیر جنگ امریکا در جریان سفر به عراق در روز 20 فوریه اعلام کرد که ارتش امریکا باید در عملیات مبارزاتی برای بازپس‌گیری باقیمانده موصل مشارکت داشته باشد. در همین رابطه از روز 26 دسامبر 2016 امریکایی‌ها تعداد بیشتر از نیروهای خود را به موصل شرقی فرستاده‌اند.

ارتش عراق با وجود کثرت تعداد اما راه آسانی در پیش ندارد، زیرا مناطق مسکونی در بخش غربی موصل و خیابان‌های تنگ و کوچه‌های باریک یکی از بزرگ‌ترین موانع برای استفاده از خودروهای زرهی از سوی نیروهای عراقی است. تمرکز جمعیتی بالا امکان استفاده گسترده از آتش توپ‌خانه‌های دوربرد و خمپاره‌ها را می‌گیرد، علاوه بر این‌که وجود تعداد زیادی از ساکنان در منطقه جغرافیایی نسبتا کوچک، پیچیدگی‌های استفاده گسترده از جنگنده‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت نیروهای عراقی در بازپس‌گیری شهرها را افزایش داده است. طرح نظامی بازپس‌گیری بخش غربی موصل‌، حفظ جان غیرنظامیان و دارایی‌های خصوصی آنها و اموال عمومی و زیرساخت‌ها را جزء اولویت‌های خود قرار داده است‌. دولت عراق اصرار دارد که تلفات غیرنظامیان در این عملیات نظامی کاهش پیدا کند‌، لذا به‌صورت کلی از موشک باران هوایی استفاده نمی‌کند، چرا‌که می‌داند این حملات می‌تواند پیامدهای آسیب‌زایی برای ساختمان‌های قدیمی بخش غربی موصل داشته باشد که اکثریت این ساختمان‌ها را تشکیل می‌دهند.

 همچنین استفاده از موشک‌ها با قدرت تخریب بالا و بمب‌های لرزشی که پیش از این یکی از مهم‌ترین عوامل بازپس گیری شهرها بود، در این عملیات ممنوع شده است. استفاده گسترده از موشک باران زمینی و هوایی مناطق غربی که مملو از جمعیت است ، باعث پدید آمدن روند گسترده خروج مردم از این شهر می‌شود که کنترل و حفظ امنیت آن فراتر از توانمندی‌های دولت عراق و سازمان ملل متحد است. همچنین رود دجله که شهر را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم کرده، بعد از تخریب پل‌های ثابت آن به مانعی طبیعی شده که محور شمالی را از درگیری‌های بازپس‌گیری بخش غربی جدا کرده است. هواپیماهای ائتلاف بین‌المللی پنج پل موجود در این رودخانه را در روند آزادسازی بخش شرقی موصل هدف قرار داده بودند تا به اصطلاح خودشان جلوی امدادرسانی به داعش را بگیرند اما این موضوع باعث شده بازسازی این پل‌ها در شرایط جنگی مشکل شود و نقظه امنی برای داعش در مناطق شمالی پدید آید. نیروهای عراقی برای اتصال دو منطقه می‌توانند از پل‌های شناور موقت استفاده کنند‌ اما این پل‌ها نیز در معرض حملات دشمن خواهد بود.

تقریبا پایان جنگ موصل در بخش غربی آن به‌نفع دولت و ارتش عراق طی هفته‌های آینده قطعی به نظر می‌رسد اما این به معنای پایان کار داعش در عراق یا پایان تهدیدات این گروه نیست. دولت مرکزی بعد از آزادسازی موصل با چالش‌هایی در رابطه با مدیریت این شهر و نحوه تقسیم قدرت بین طرف‌های متعدد عراقی روبه‌رو خواهد شد. دولت عراق برای خروج از دامنه درگیری‌های سیاسی و خشونت‌ها و مبارزات مختلف باید به پیروزی‌های نظامی خود اکتفا نکند‌، بلکه با روش‌هایی که به داعش فرصت تسلط بر مناطق گسترده در عراق را می‌دهد ، مقابله کند. در مورد داعش با قطع و یقین می‌توان گفت که بعد از شکست احتمالی در تمام شهر موصل و سایر شهرهای عراق آنها از هم نخواهند پاشید، بلکه این انتظار وجود دارد که آنها عناصر مسلح خود را به روش‌های جدیدی در انجام حملات کشنده دعوت کنند تا شاید بتوانند بیشترین خسارت‌ها را در میان نیروهای امنیتی و ساکنان شیعه و سنی شهر‌های عراق به جای بگذارند. این اقدام طبعا بعد از انتقال آنها به اردوگاه‌های صحرایی و جلب منابع مالی برای آنها امکان‌پذیر خواهد بود. احتمالا سرکردگان داعش پیش‌بینی از دست دادن تمامی شهرهای تحت سلطه خود در عراق را داشتند و اقداماتی را برای ایجاد مناطق پناهگاهی در آینده در دستور کار خود قرار داده و سلاح‌های سبک و متوسط برای ادامه فعالیت‌های خود از این پناهگاه‌ها به اندازه کافی ذخیره کرده‌اند.