کشف تاریخ «نجیرم»، اثبات حقانیت خلیج فارس است

الهام بهروزی

«نجیرم» یکی از قدیمی‌ترین بنادر تاریخی ایران به‌شمار می‌رود که به دلیل دخل و تصرف‌ها و تخریب‌های انسانی و طبیعی امروز وجود خارجی ندارد و تنها می‌توان رد پای این بندر تاریخی را در برخی از متون کهن تاریخی و جغرافیایی و همچنین مواد و آثار فرهنگی کشف‌شده در محدوده احتمالی آن یافت.

این در حالی است که برخی از باستان‌شناسان بر این باور هستند که نجیرم یکی از منحصربه‌فردترین و پررونق‌ترین بندرهای تاریخی ایران در سده سوم و چهارم هجری به‌شمار می‎رفته و نقش کلیدی را در رونق تجارت در خلیج فارس ایفا می‌کرده است. بنا به گفته حسین توفیقیان باستان‌شناس ایرانی، این بندر تاریخی به‌فاصله (به خط مستقیم) شصت کیلومتری شمال‌غربی بندر تاریخی سیراف و 10 کیلومتری غرب شهر بندری دیر واقع شده‌است. در بررسی و شناسایی باستان‌شناسی بنادر شمالی خلیج فارس در بهار 1388، این بندر تاریخی مورد بازشناسی و مطالعه باستان‌شناسی قرار گرفت و مواد فرهنگی سطح محوطه به‌صورت تصادفی جمع‌آوری شد. پراکندگی مواد فرهنگی شامل قطعات سفالی است که رایج‌ترین فرم آنها، فرم اژدری و رایج‌ترین تکنیک تزئین اسگرافیاتو است. همچنین نمونه‌های سفال لعابدار فیروزه‌ای به فراوانی شناسایی شد. شناسایی ده‌ها قطعه سفال‌های چینی مانند سلادون، چانگشا و آبی سفید و سکه‌های چینی حکایت از ارتباطات تجاری گسترده ایرانیان با چین باستان از دوره ساسانی تا سده‌های میانی دوره اسلامی داشت.

این باستان‌شناس به‌تازگی در راس هیاتی به دیر سفر کرده است تا پس از 12 سال در فاز دوم مطالعات باستان‌شناسی خود، با تعیین عرصه حریم و لایه‌نگاری بندر تاریخی نجیرم، مقدمات لازم برای فاز سوم که همان انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه است، فراهم شود. بی‌شک کشف تاریخ مدفون‌شده این بندر تاریخی موجب معرفیی آن نه‌تنها در کشور، بلکه در جهان می‌شود و با آشکار شدن زوایای پنهان تاریخی این منطقه، قطعه‌ای حیاتی از پازل تثبیت حقانیت و هویت ایرانی خلیج فارس نیز عیان می‌شود.

سرپرست هیات باستان‌شناسی برای تعیین عرصه و پیشنهاد حریم و لایه‌نگاری بندر تاریخی نجیرم در این‌باره به بامداد جنوب گفت: ما از هزاره سوم قبل از میلاد، تجارت را در خلیج فارس را داریم اما در منابع تاریخی از آغاز تجارت به‌صورت جدی در خلیج فارس از دوران اشکانی اشاره شده که در دوره ساسانیان به اوج خود می‌رسد و در دوره اسلامی هم این رونق تجاری ادامه می‌یابد. بدیهی است ایرانیان در حوزه تجارت در خلیج فارس در دوره ساسانی نقش کلیدی داشتند ولی در دوره اسلامی، بنادر کشورهای عربی هم به این حوزه ملحق می‌شوند.

حسین توفیقیان در ادامه به بنادر مهم و پررونق تجاری ایران در دوران تاریخی اشاره و تصریح کرد: بندر مهرویان، سینیز، گناوه، ریشهر، زارمردان، سیراف، نجیرم و نای‌بند که همه از سواحل غربی شروع و به سمت شرق استان بوشهر منتهی می‌شدند، از بنادر مهم تاریخی این منطقه و سواحل شمالی خلیج فارس به‌شمار می‌رفتند. در این میان، بندرهای سیراف و نجیرم، بنادری هم‌افق و هم‌زمان بودند. در خلیج نای‌بند هم بندر مهم نای‌بند را داشتیم که متاسفانه امروز به‌دلیل تصرف مردمی و صنایع نفت و گاز از بین رفته‌است. مشکلی که امروز در نجیرم هم با آن روبه‌رو هستیم.

این باستان‌شناس با تاکید بر اینکه بنادر تاریخی بوشهر در دوران ساسانی به‌عنوان مراکز تجارت خلیج‌فارس شناخته می‌شدند، تصریح کرد: در سده‌های نخست بعد از اسلام، سینیز و مهرویان قطب‌های تجارت در این خلیج به‌شمار می‌رفتند که با قیام قرمطیان این دو بندر نابود می‌شوند و بندرگناوه که مقر آن‌ها بوده، جای این دو بندر را می‌گیرد و پررونق می‌شود. در ادامه در قرن‌های سوم و چهارم، سیراف و نجیرم به مراکز تجارت در خلیج‌فارس تبدیل می‌شوند که با سقوط آل‌بویه این دو بندر نیز افول می‌کنند و شهر حریره در جزیره کیش اوج می‌گیرد. در قرون متاخر دیگر تجارت خلیج فارس به هرمزگان آمد و در این دوره بنادر کنگ، گمبرون، هرمز قدیم، تیس، قشم و... به‌عنوان مراکز تجارت شناخته‌شدند.

وی در ادامه به اهمیت و رونق بندر نجیرم در تجارت خلیج‌فارس به‌ویژه در نیمه دوم دوره ساسانی اشاره و خاطرنشان کرد: هرچند در منابع تاریخی به‌صورت مختصر به این بندر اشاره شده است؛ ولی در این نوشته‌ها به دو مسجد جامع این بندر اشاره شده که یکی از آن‌ها در کوه قرار داشته که الان هم آن را در نجیرم داریم که به جای آن شاهزاده ابوالقاسم ساخته شده‌است و مسجد دیگر هم در نزدیکی این منطقه قرار دارد و مشرف به دریاست که گچبری‌های آن به‌وفور روی زمین ریخته و مشاهده می‌شود.

توفیقیان با اشاره به وجه تسمیه بندر تاریخی نجیرم توضیح داد: در قدیمی‌ترین متون تاریخی و جغرافیایی مثل نوشته‌های اصطخری و مقدسی نام این بندر «نجیرم» آمده است اما در میان مردم به «بی‌بی‌ خاتون» و «بتانه» شناخته و خوانده می‌شود که بتانه احتمالا اشاره به بحث بت و بتخانه دارد ولی اسم تاریخی- جغرافیایی و صحیح آن همان نجیرم است.

سرپرست هیات باستان‌شناسی برای تعیین عرصه و پیشنهاد حریم و لایه‌نگاری بندر تاریخی نجیرم در ادامه با اشاره به احتمال درستی مکان نجیرم در محدوده مورد کاوش این هیات توضیح داد: یکی با سنجش فاصله این بندر تاریخی (بر اساس منابع تاریخی) با سیراف، به این مکان می‌رسیم که الان ما آن را مورد مطالعه و کاوش قرار داده‌ایم. همچنین پیش از این اورل اشتاین و وایت هووس، باستان‌شناس‌هایی بودند که این منطقه را بازدید کردند و احتمال دادند که این‌جا نجیرم است؛ البته چون کار باستان‌شناسی و علمی این‌جا انجام ندادند، با احتمال این را مطرح کردند.

توفیقیان که قریب به دو دهه است که در مورد بندر نجیرم به تحقیق و پژوهش مشغول است، در ادامه در خصوص مساحت تقریبی این بندر تاریخی توضیح داد: چیزی که الان در فاز نخست مطالعات خودمان در این منطقه به‌دست آورده‌ایم با پراکندگی آثار در حدود حداقل دو کیلومتر روبه‌رو شده‌ایم که در واقع عرض آن هم یک کیلومتر است. منتها بررسی‌های ما علاوه بر این محدوده دو در یک کیلومتری که شناسایی شده، نشان می‌دهد که بندر نجیرم، مناطق اقماری هم داشته‌است که اگر این مناطق به آن اضافه شود، مساحت آن چیزی حدود 10 یا 11 کیلومتر است که پراکندگی آثار در آن دیده می‌شود و همه در خطوط ساحلی قرار دارند؛ اما بیشتر آن‌ها امروز دیگر هیچ وجود خارجی ندارند. این آثار از اولی شمالی شروع می‌شود و تا روستای جبرانی می‌رسد که نجیرم در مرکز این محدوده، یعنی در همان ابعاد دو در یک کیلومتری که شناسایی‌شده، قرار گرفته‌است.

وی به آثار فرهنگی کشف‌شده در این محدوده اشاره کرد و گفت: انواع سفال‌های دوره ساسانی و قرون اول تا چهارم دوره اسلامی از جمله مواد فرهنگی است که در این محدوده کشف شده‌است. همچنین پیش از این در این محدوده، سکه‌های‌ الیمایی (سکه دوره اشکانی)، سکه ساسانی و سکه‌های تمام دوران اسلامی اعم از اموی، عباسی، آل‌بویه، سکه ایلخانی و حکام محلی زیرمجموعه این سلسله، تیموری، صفوی و قاجار یافت شده‌بود که نشان از اهمیت این بندر در تجارت دارد و به جرات می‌گویم ما مانند چنین محوطه‌ای را به‌ندرت در سواحل خلیج فارس داریم؛ زیرا تنوع و تعداد زیاد این سکه‌ها نشان می‌دهد که در تمام دوره‌ها تجارت در این بندر به شکل جدی رونق داشته است.

توفیقیان با تاکید بر اینکه افزون بر این، در جست‌وجوهای صورت‌گرفته، سکه‌های سرزمین‌های دیگر نیز یافت شده‌است، افزود: این نشان می‌دهد که روابط تجاری میان نجیرم و چین و بنادر دوردست در حدود هزار سال وجود داشته است. البته این‌ها مواردی است که از سوی مردم کشف شده‌اند و هنوز کاوش باستان‌شناسی در این منطقه صورت نگرفته است. بی‌شک ما با این کاوش‌ها صدها برابر مواد فرهنگی در این بندر پیدا می‌کنیم که ما را با عمق عظمت و اهمیت این بندر تاریخی بیشتر آشنا می‌کند. تا الان با مطالعه سکه‌ها و سفال‌های کشف‌شده متوجه شده‌ایم که نجیرم با چین، شبه‌جزیره هند و شرق افریقا روابط تجاری پررونقی داشته است.

این باستان‌شناس با اشاره به اینکه همچنین در نجیرم سنگ‌های خام و قیمتی یافت‌شده که از افریقا وارد می‌شده، در این‌جا تراش می‌خوردند و تبدیل به زیورآلات شده و دوباره به خارج از کشور صادر می‌شدند، تصریح کرد: افزون بر کارگاه‌های سنگ‌تراشی، در نجیرم کوره‌های سفال‌پزی وجود داشته که بقایای آن موجود است. همه این‌ها نشان می‌دهد که این بندر یکی از منحصربه‌فردترین، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بنادر خلیج فارس بوده که نمونه آن در کشورهای عربی هرگز وجود نداشته‌است.

توفیقیان با بیان اینکه متاسفانه در سال‌های گذشته در زمینه شناسایی این بندر تاریخی بسیار کوتاهی و کم‌توجهی شده است، گفت: نتیجه این بی‌توجهی این است که امروز نجیرم در محاصره چهار شرکت صنعتی بزرگ قرار دارد و از هر سمت تخریب‌هایی در آن صورت گرفته‌است. افزون بر این، در 20 سال اخیر هم برخی از مردم از بی‌توجهی و سهل‌انگاری متولیان امر سوءاستفاده کرده‌ و اقدام به گرفتن سند زمین در این محدوده تاریخی کردند. حالا نیاز مادی و فقر هم دست به دست هم داده که آن‌ها این زمین‌ها را به صنایع واگذار کنند.

وی با اشاره به اینکه اکنون باید تلاش شود تا وضع موجود حفظ شود و بیشتر از این تخریبی در این بندر تاریخی صورت نگیرد، افزود: ما به همین منظور در فاز اول مطالعات خودمان عرصه حریم بندر را تعیین و نقشه را تهیه کردیم. در فاز دوم که از پنجشنبه، 21 بهمن‌ماه شروع شده، به مدت دو هفته با لایه‌نگاری چند ترانشه انجام می‌شود. این فاز بسیار مهم است و باید دقیق و اصولی و در مکان مناسب صورت بگیرد. این مطالعات با حمایت و همکاری سازمان بنادر و دریانوردی کشور صورت می‌گیرد و امیدواریم که پس از این مطالعات بتوانیم نجیرم را به سایت- موزه تبدیل کنیم تا در ادامه با کاوش‌های باستان‌شناسی و علمی تاریخ دفن‌شده این بندر منحصربه‌فرد را بیرون بکشیم و به جهان معرفی کنیم.

توفیقیان با تاکید بر اهمیت شناسایی بنادر تاریخی در اثبات هویت خلیج فارس گفت: باستان‌شناسی بنادر تاریخی بهترین راه برای اثبات حقانیت خلیج فارس است. به جرات می‌گویم که خلیج فارس از پیش از تاریخ تا دوره تاریخی به ایرانی‌ها تعلق داشته؛ چون نقش زیادی در رونق تجارت و دریانوردی در این خلیج داشتند. بنابراین شناسایی بنادر تاریخی و باستان‌شناسی آن‌ها، بسیار مهم و حائز اهمیت است که بایستی در مرکز توجه مدیران ارشد، متولیان میراث فرهنگی و نهادهای مربوط قرار بگیرد. متاسفانه امروز کشورهای عربی با هزینه‌های هنگفت در پی ایجاد یک تاریخ جعلی برای خودشان هستند تا هر چیزی که در خلیج فارس است به نام خود و اسم‌های عربی نامگذاری کنند. پس تا پیش از اینکه دیر شود باید روی هویت و تاریخ این بنادر با کاوش‌های باستان‌شناسی و علمی کار کنیم.

این باستان‌شناس با بیان اینکه من از مدیران ارشد صنایع و همچنین مردم بومی این منطقه خواهش می‌کنم که با ما همراه و همصدا شوند تا بنادری که دو هزار سال راه پیموده‌ و به ما امانت به رسیده‌اند، حفظ و شناسایی کنیم، تصریح کرد: بندر تاریخی نجیرم باید با کمترین تخریب و تصرف حفظ شود. بدیهی است که کار باستان‌شناسی علمی، هزینه‌بردار و زمان‌بر است. بنابراین می‌طلبد که نجیرم به سایت- موزه تبدیل شود، چون در ابعاد بزرگی واقع شده است و نیاز به زمان زیادی برای کشف و بررسی علمی دارد. در این میان، وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای فاز سوم در زمینه صدور مجوز برای کاوش باستان‌شناسی و تامین نیروی متخصص مشکلی ندارد ولی دو مشکل در این فاز وجود دارد که یکی تامین بودجه کاوش‌های باستانی است و دیگری هم وجود معارض مردمی است. امیدوارم هم صنایع و هم مردم و مدیران ارشد استان بوشهر اهمیت موضوع را درک و به شناسایی تاریخ و تثبیت حقانیت هویت بنادر تاریخی و خلیج فارس کمک کنند.