آیینهایی که ریشه در هنر و باورهای عمیق اهالی جنوب دارند
الهام بهروزی
ماه مبارک رمضان از ماههای محبوب مردمان بوشهر است. این ماه مبارک در سرزمین دریا و نخلهای سر بهفلک کشیده توام با اجرای آیینها و سنتهای دیرینهای است که هم از بعد معنوی و هم از حیث زیباییشناختی حرف بسیار برای گفتن دارند. این آیینها بر محور نوعدوستی و یکدلی و اعتقادات ناب اهالی جنوب شکل گرفتهاند که اجرای آنها به صفای این ماه بزرگ میافزاید و دلها را به هم بیش از پیش گره میزند.
این رسوم خلاصه میشود در پخت انوان نان، دسر و شیرینیجات تا اجرای آیینهای منحصربهفردی چون گرهگشو، دمدم سحری، آبی بنوش و... بهطوری که هر روز پیش از فرارسیدن لحظه ملکوتی اذان مغرب، بوی خوش غذاها و دسرهای محلی در کوچه پسکوچههای شهر مشام هر رهگذری را مینوازد و سپس این غذاها در ظرفهای تزئینشده سر سفره افطار هنر آشپزی زنان بوشهری به رخ میکشد.
مردمان بوشهر بهرسم نیاکان خود، معمولا هر زمان شیرینی یا غذای سنتی خود را برای افطاری درست میکنند، مقداری از آن را پیش از اذان مغرب به همسایه خود -که بیشترین مراودات را با او دارند- میبرند و این رسم یکی از خوشایندترین رسومی است که در این منطقه هنوز جریان دارد. از مشهورترین غذاهای سنتی بوشهری که در ماه مبارک رمضان معمولا بیش از هر غذای دیگری طبخ میشود، میتوان به رنگینک، حلوای انگشتپیچ، لگیمات، حلیم، شلهزرد، آش، گرده (نوعی نان محلی)، مسقطی و ... اشاره کرد که در کنار اجرای دیگر آیینهای نمایشی مذهبی به ماه مبارک رمضان رنگ و بویی خاص میبخشد.
در این میان، آیین دمدم سحری، مقابله (جزءخوانی قرآن در مساجد و حسینیهها)، آبی بنوش، گرهگشو و... آیینهای ویژه ماه مبارک رمضان در استان بوشهر بهشمار میروند که برخی از آنها ورای معنویتی که در دل خود جای دادهاند، نیت و باورمندی مردمان این دیار را در ترکیب با هنر و موسیقی نمایان میکند. در ادامه بهشکل مختصری برخی از غذاهای سنتی و آیینهای مردم بوشهر در ماه مبارک رمضان تشریح میشود.
«رنگینک»
این دسر از خرما یا رطب، آرد، روغن، گردو، شکر و دارچین یا پودر بسته و... درست میشود. رنگینک یکی از انواع دسرهای اصیل، سنتی و خوشمزه جنوب کشور بهویژه استان بوشهر است که امروزه بیشتر بهعنوان میان وعده یا عصرانه استفاده میشود. این دسر خوشمزه و بسیار مقوی از خوراکیهایی است که بیشتر در ماه مبارک رمضان برای سفره افطاری و سحری تهیه میشود.
«لگیمات»
لگیمات یکی از انواع شیرینیهای خوشمزه و سنتی ایرانی است که شباهتهای زیای به شیرینی بامیه دارد، اصالت این شیرینی خوشمزه متعلق به استان بوشهر است. این نوع شرینی از آرد سفید، تخم مرغ، شیره خرما، روغن مایع، مایه خمیر، نشاسته و آب درست میشود که بیشتر در ماه مبارک رمضان پخت میشود.
«گرده»
گرده یکی از نانهای سنتی و خوشمزه ایرانی است که اصالت آن به شهرهای بوشهر و همدان و کردستان برمیگردد و امروز در هر شهر با کمی تغییرات تهیه میشود؛ دلیل اسم این نان هم به دلیل گرد بودن آن است که به زبان محلی «گرده» گفته میشود. این نان بسیار مقوی است؛ زیرا در پخت آن از خرما استفاده میشود و یک میانوعده خوشمزه میتواند باشد و بعضیها بهعنوان یک غذای کامل استفاده میکنند. گرده را در تنور میپزند. البته امروز برخی آن را در فر هم درست میکنند. در تهیه این نان گاه از زیره و کنجد و سیاه دانه استفاده میشود که برای بدن بسیار مفید است. این نان محلی در ماه مبارک رمضان در وعده افطار یا سحر در استان بوشهر استفاده میشود.
«حلیم»
حلیماز غذاهای سنتی است که در جنوب کشور بهویژه بوشهر پخت میشود. ماده اصلی آن گندم، جو یا بلغور است که با گوشت گوسفند یا مرغ پخته میشود. این غذا بیشتر در وعده صبحانه سرو میشود البته حلیم غذای ماه رمضان هم است و اغلب آن را به عنوان افطار میل میکنند. هر چند تهیه حلیم آماده بسیار راحت و بیدردسر است اما قطعا طعم حلیمِ خانگی را در هیچ حَلیم فروشی نمی توان پیدا کرد.
از پخت غذاهای سنتی بوشهری در ماه مبارک رمضان که بگذریم با برخی آیین نمایشی مذهبی روبهرو میشویم که بازشناسی آن خالی از لطف نیست. مهمترین این آیینها همانگونه که در بالا اشاره شد آیین دُم دُم سحری است.
«دُم دُم سحری»
آیین «دُم دُم سحری» یکی از مراسم خاص و نمایشی استان بوشهر است که همزمان با ماه مبارک رمضان در بوشهر برگزار میشود. این آیین که ترکیبی از شعر، موسیقی و حرکت است، در کوچه، پسکوچههای شهرها و روستاهای استان برگزار میشود. البته در گذشته نمود پررنگتری داشته ولی امروز تنها در برخی از محلات شهر بوشهر و برخی از شهرها و روستاهای دیگر استان اجرا میشود.
«دُم دُم سحری» آیینی مذهبی و نمایشی است که جنبه اطلاعرسانی دارد که وقت سحر را برای مناجاتخوانی و سحری خوردن به مردم اطلاع میدهد. این آیین که سحرگاهان و بههنگام خوردن سحری در طول سی شب ماه مبارک رمضان برگزار میشود، قدمتی صدساله در استان بوشهر دارد.
یک آیینپژوه در تشریح آیین « دُم دُم سحری » میگوید: این آیین موسیقایی و نمایشی معمولا ساعاتی پیش از اذان صبح در کوچه و خیابانهای شهر شروع میشود که در هر محل افراد خاصی اجرای این آیین را برعهده دارند. آنها با استفاده از سازهای بومی منطقه شامل دمام و سنج که در تعزیه هم کاربرد پررنگی دارند، در کوچههای تنگ و تاریک شهر و روستا به راه میافتند و مردم را برای مناجاتخوانی، سحری خوردن و آمادهشدن برای ادای فریضهی نماز صبح آماده میکنند.
محمد مظفری همچنین به چگونگی اجرای آن اشاره و تصریح میکند: اجراکنندگان این آیین، ساز دمام را بر دوش میاندازند و با چوب مخصوص بر بدن پوستین دمام میکوبند تا صدای رسا و آهنگین این ساز در فضا طنینانداز شود. آنها با ریتم خاصی دمام را به صدا درمیآورند و همزمان اشعاری دعاگونه (یاللدان، یاللدان، یاللدان/ علیکم السلام یا شهر رمضان/ یا شهر صیام علیک السلام/ خداوندا تو ستاری/ همه خوابند تو بیداری/ به حق خُوت (خودت) که بیداری/ همه عالم نگهداری) را با لحنی عربی میخوانند.
به گفته وی، اشعاری دیگری که در این آیین مذهبی خوانده میشود، حول عبادت، وصف ماه مبارک رمضان، سحرخیزی و روضهخوانی میچرخد؛ «بیُو دمّام که چشمام خُو گرفته/ صدای نالهات میدون گرفته/ فراق چوب دمام من اسیرم/ برم عیدی که خود از کی بگیرم/ رمضان آمد و شد ماه طاعت/ مرواتون همه سال بهر عبادت/ زنده باشین ای عزیزان/ تا شوید بهرهمند از این سعادت/ دو دست سحرخیزان رو به خدا شه/ هر که عبادت نکرد روش سیاه شه».
مظفری یادآور میشود: نوای این مراسم در شبهای پایانی ماه مبارک رمضان و شبهای قدر و شب ضرب خوردن حضرت علی (ع) بسیار حزنانگیز شده و اشعار، رنگ عزاداری به خود میگیرد؛ «الوداع، الوداع، الوداع/ الوداع یا شهر رمضان/ الوداع، الوداع، الوداع/ الوداع یا شهر صیام». قسمت پایانی آیین «دُم دُم سحری» بعد از سی شب نواختن دمام و آواز در صبح عید فطر یعنی روز اول ماه شوال است و پس از اقامه نماز عید فطر برگزار میشود. در این روز برگزارکنندگان با نواختن دمام و حمل پرچمی به رنگ سبز به طرف خانههای محل به حرکت درآیند و با تعارف کردن نقل و شیرینی به مردم و نواختن دمام موجب سرگرمی خردسالان و عوام میشوند. روزهداران و اهالی محل که با صدای دمام هر شب برای روزه گرفتن بلند شدهاند، به استقبال آنها آمده و به نسبت توانایی مالی خود مقداری پول به اجراکنندگان هدیه میکنند.
«آبی بنوش»
«آبی بنوش» از دیگر رسومی است که در سحرگاه ماه مبارک رمضان در برخی از نقاط استان بوشهر اجرا میشده است. این آیین برای بیدار باش در این استان برگزار میشده، در حقیقت آیین «آبی بنوش» مکمل آیین دُم دُم سحری است.
نویسنده کتاب «بوشهر سرزمین آیین و مراسم» در معرفی این آیین میگوید: در گذشته در نبود وسایل اطلاعرسانی مناجاتخوانی و اجرای آیین «آبی بنوش» مهمترین ابزار و شیوه اطلاعرسانی دقیق فرارسیدن وقت اذان بود، از اینرو، دقایقی قبل از اذان موذن یا مناجاتخوان بانک بر میآورد که آخرین لحظهها تا اذان فرارسیده و فقط فرصت دارید تا آب بنوشید و دیگر زمانی برای خوردن غذا نیست. از سوی دیگر، اصرار بر نوشیدن آب، بهخاطر گرمای شدید استان بوشهر بهخصوص در ایام تابستان بوده؛ زیرا نوشیدن آب کافی روزهدار را از آسیب در روزهای گرم جنوب در امان نگه میداشت.
مظفری در پایان میافزاید: اشعار این آیین بیشتر شامل این شعر؛ «آبي بنوش لعنت حق بر يزيد كن/ جان را فداي مرقد شاه شهيد كن/ آبي بنوش تشنه لبان را بياد كن/ لعنت به شمر و خولي و ابن زياد كن» میشده است. بعد از پایان آیین «آبی بنوش» که با آوازی خوش خوانده میشد، موذن اذان میگفت.
در پایان این گزارش یادآوری میشود که از دیگر آیین نمایشی شاخص استان بوشهر در ماه رمضان، آیین «گره گشو» است که این آیین همزمان با شب پانزدهم رمضان اجرا میشود. این آیین به طور مفصل در گزارش مجزا در یکی از شمارههای آینده این روزنامه معرفی خواهد شد.
