زندگی بناهای فرسوده در این کتاب جاری است

|قسمت اول|

بامدادجنوب- الهام بهروزی:

«بوشهر دیر، بوشهر دور» نام کتابی است که در دل خود تصاویری بکر و غیرقابل تکرار از بناهای شاخص و تاریخی شهر بوشهر را جای داده است؛ بناهایی که برخی از آنها دیگر وجود خارجی ندارند. این کتاب به همت اسماعیل جاشویی، عکاس، فیلمبردار و مستندساز هم‎استانی تهیه و گردآوری شده است و یک اثر فاخر و ارزشمند در حوزه معماری بناهای شاخص و بافت تاریخی بوشهر به شمار می‎رود. این اثر که با حمایت خشایار پورمحمد‌شاهيني، مسوول واحد پژوهش و فناوري منطقه اقتصادي انرژي پارس پارس جنوبی منتشر شده، همزمان با روز ملی خلیج فارس در بوشهر رونمایی شد.

اسماعیل جاشویی یکی از هنرمندان مطرح و صاحب‎نظر در حوزه معماری و فیلمسازی است و کوشیده در این سال‎ها با ثبت تصاویری تاثیرگذار ارزش و غنای حوزه معماری و تاریخ پربار استان بوشهر را به نمایش بگذارد. وی تاکنون چاپ كتاب‎های «سيراف مرواريد خليج فارس»، «سفر سنگ»، «عكاسی پژوهش مردم‌نگاری شهرستان دشتستان» و... را در کارنامه هنری خود ثبت کرده است. گفت‏وگویی را با وی صورت داده‏ایم که در دو بخش منتشر می‎شود و در این شماره قسمت نخست این گفت‏وگو می‎آید.

اين كتاب شامل مجموعه‎عكس‎هایی از بناهاي تاريخي درون شبه جزيره بوشهر است؛ بناهايي كه تمام هويت فرهنگي تاريخي پنج هزار ساله اين شبه‎جزيره را در درون خود نهفته دارند. از حدود دوره عيلامي مردمان اين منطقه داراي دانش معماري خاص خود بوده و در طول پنج هزار سال ذره‎ذره بر اين دانش افزوده شد تا حدود چند دهه قبل معماري سنتي ما از اين دانش بهره‎مند بود. متاسفانه با ورود معماري سطحي و بساز و بفروش امروزي رفته‎رفته تمام اندوخته اين چند هزار سال نابود شد و اینک آخرين بازماندگان آن بناهاي ارزشمند به سرعت در حال تخريب و نابودي است. ثبت تصويري معماري سنتي باقيمانده به‏عنوان اسنادي تاريخي براي نسل‎هاي آينده از اهميت زيادي برخوردار بود. اين معماري سنتي بخش مهمي از فرهنگ سنتي و گذشته ماست. حفظ و نگهداري از اين فرهنگ غني براي پربار كردن فرهنگ امروز و آينده ارزش بسيار زيادي دارد. 

انسان‎ها در مسير حركت تاريخي خود با اختراع خط وارد مرحله بسيار مهم و البته پرهيجاني شدند. اختراع خط از نظر فرهنگي آغاز تمدن محسوب شده و جالب است كه از نظر تصويري نيز اين مرحله بسيار مهم و تاثيرگذار است. انسان‎ها خيلي قبل‎تر از اختراع خط با كشيدن نقاشي سعي كردند با خدايان و ديگر انسان‎ها ارتباط برقرار كنند. در واقع كشيدن نقاشي شكل ديگر زندگي اساطيري آن دوران بود. آنها براي فهم جهان هستي و جواب دادن به پرسش‎هاي بيشمار در خصوص چرايي و چگونگي دنياي پيرامون خود با خلاقيت بسيار داستان‎هاي اساطيري را خلق کردند.

 به زبان امروزي در واقع انسان‎هاي هوشمند و هنرمند با ساخت اين داستان‏هاي اساطيري پاسخ ذهن پرسشگر آن دوران را دادند. اين اساطير شفاهي با نقاشي قابليت ديدن و فهم پيدا كردند. اين نقاشي‎ها در روند تكامل ذهني انسان بسيار ارزشمند بود و در مسيري چند هزار ساله كم‎كم تبديل به خط تصويري شدند. خط در ابتداي ورود به تاريخ تمدن به‏صورت تصويري بود و با در كنار هم قرار گرفتن تصاوير تبديل به خط تصويري شد. از اين مقدمه بسيار خلاصه شده متوجه ارزش بسيار زياد تصوير در زندگي انسان مي‌شويم. تصاوير به اشكال مختلف و متنوع كاركرد انتقال مفاهيم را بر عهده داشته و انسان‏ها در هر دوره به شكل متفاوتي از آن استفاده مي‎كردند. با انقلاب صنعتي و در اوج دوران مدرن عكاسي متولد مي‎شود. عكاسي حاصل تفكر فلسفي، اجتماعي و صنعتي انسان قرن ١٩ ميلادي بود. نياز انسان به سرعت بسيار زياد در توليد و انتشار تصوير منجر به اختراع دوربين عكاسي شد. انسان در اين دوره تاريخي به‌دليل رشد بسيار زياد علم و با دانش خود از سلطه دنياي اساطيري خارج شد. در اين دوره پاسخ جست‎وجوي ذهن پرسشگر انسان مدرن فقط با علم و دانش به‏دست مي‏آيد. در چنين روزگاري توليد تصوير به اشكال مختلف همان كاركرد انتقال مفاهيم باقي مي‎ماند. روزگاري تصاوير نقاشي تقدس داشته و داراي مفاهيم اساطيري بودند. اين تقدس كم‎كم رنگ باخته ولي كاركرد اصلي تصوير يا همان انتقال مفهوم و پيام در ذات تصوير باقي ماند.

 در ابتداي قرن بيستم مفهوم انتقال پيام تصوير نيز به چالش كشيده شد ولي در هر صورت هر تصوير انتقال‎دهنده يك حس يا مفهوم خاص بوده و نقش اصلي آن به‎عنوان يك رسانه مد نظر است. آنچه كه در مورد كتاب «بوشهر دير، بوشهر دور» مد نظر بوده، جمع‌آوري و انتشار تصاوير بناهاي تاريخي شبه‌‌جزيره بوشهر به‌عنوان يك سند تاريخي است. دليل اصلي انتشار اين كتاب يادآوري حضور تعداد زيادي از بناهاي تاريخي شهر بوشهر در حال حاضر است. بناهايي كه در مرحله بسيار حساسي از نظر زماني در معرض فرسودگي و خطر تخريب قرار دارند. به‌عنوان يك شهروند وظيفه داشتم اين خطر را گوشزد كنم.

بناهاي تاريخي شبه‌جزيره بوشهر. ثبت تصاوير اين بناهاي در حال تخريب در اين دوره زماني كاركرد اصلي اين كتاب است. در حال حاضر دوربين‌هاي ديجيتال كار ثبت تصاوير را بسيار ساده كرده‌اند و هر روزه ميليون‌ها عكس توليد مي‌شود. عكس هم به مانند نوشتار نيازمند يك نظم و هدف خاص و معين است تا توانايي انتقال يك مفهوم درست را داشته باشد. با وجود ثبت ميليون‌ها عكس ولي تعداد كمي از آنها نتيجه قابل قبولي را پيدا مي‌كنند. عكاسي مستند از بناهاي تاريخي بوشهر با عكاسي رنگارنگ و شيك از اين بناها متفاوت است. در اين مجموعه عكس وضعيت فعلي اين بناها به نمايش درآمده، فارغ از زيبا يا زشت بودن. به‌عنوان مثال عمارت سعيدي در حال حاضر محل زندگي تعداد زيادي خانواده كم‌درآمد است كه با ديواركشي و از ريخت انداختن، عمارت قديمي را تكه‌تكه و عجيب و غريب كرده‌اند. عكس اين هزارتوي هول‌انگيز اصلا زيبا نيست ولي ثبت اين عكس كه وضعيت معماري امروز اين بناهاي ارزشمند تاريخي را نشان مي‌دهد، بسيار ضروري است. اين بنا در صورت مرمت اصولي و رفع زوايد و ديوارهاي امروزي‌اش قابليت تبديل شدن به يك عمارت تاريخي ارزشمند و زيبا را دارد. نشان دادن اين گنج‌هاي پنهان در گوشه و كنار شبه‌جزيره بوشهر مهم‌ترين هدف اين كتاب است و در حقیقت زندگی بناهای در حال تخریب و فرسوده در این کتاب جاری است.

يكي از بخش‌هاي كتاب مربوط به بناهايي است كه تخريب شده و در حال حاضر وجود ندارند. البته فقط تعداد معدودي از كل بناهاي تاريخي تخريب شده، بناهايي كه در طي چند ساله اخير نابود شده و شانس عكاسي از آنها را داشتم.

نام كتاب برگرفته از نام شعري از منوچهر آتشي است. اين شعر با زباني زيبا بوشهر را توصيف مي‎كند. بخش آغازين اين شعر وصف دقيق و بااحساس زندگي در شهر بوشهر است. انگار آتشي با دوربين عكاسي به شكار تصاوير زندگي مردمان بوشهر رفته است. بناهاي تاريخي بوشهر در هيچ نوشتاري به اين زيبايي توصيف نشده است. اين شعر بسيار بلند از شاعر بزرگ بوشهر منوچهر آتشي است كه ابتداي شعر بدين صورت است: «بوشهرِ دیر/ بوشهرِ دور/ دورتر از روزهای کودکی من./ بوشهر/ با کوچه‌های تنگِ خم‌اندر خم/ -که آسمان باریک و خیس و منکسر از آنها می‌ریزد-/ و خانه‌ها، به شانه آن کوچه‌ها/ آن‌گونه رو به جانب هم‌سینه پیش داده‌اند که/ انگار -با آن دریچه‌ها و درهای بسیار-/  پرگوییِ زنانه بی‌پایانی را/ يكبند/ واگویه می‌کنند...».

عكس‌هاي اين كتاب حاصل يك دهه عكاسي است كه البته پنج سال آخر به‌صورت مستمر و متمركز كار شده است. انتشار اين كتاب خود داستان مفصلي است. نمي‌خواهم وارد جزئيات شوم. چنين كارهاي فرهنگي كه سال‌ها براي انجام آن وقت و انرژي و هزينه بسيار زيادي مي‌برد، مي‌بايست با حمايت بخش‌هاي فرهنگي دولت و يا بخش فرهنگي شهرداري صورت پذيرد. دليل اين‌كه شهرداري در چنين كارهاي فرهنگي سهيم شود حفظ هويت فرهنگي تاريخي شهر بوشهر است. هر شهر هويت و شناسنامه خاص خود را دارد. در شهرهاي تاريخي همچون بوشهر يكي از وظايف مهم شهرداري فرهنگ‌سازي در خصوص حفاظت از بناهاي تاريخي است. شهرداري مي‌بايست نسبت به آگاهي‌رساني و كار فرهنگي براي شهروندان كارهاي اساسي انجام دهد. مستندسازي تصاوير بناهايي كه از نظر تاريخي و فرهنگي بسيار ارزشمند هستند و در خطر تخريب و نابودي قرار دارند از وظايف اصلي شهرداري است.

 هر شهر با حفظ هويت و شناسنامه فرهنگي تاريخي خود مي‌تواند آينده معماري و شهرسازي را بر اساس هويت اصيل خود بنا کند. يكي از مهم‌ترين دلايل بي در و پيكر بودن شهرهاي ما و ساخت و سازهاي بي‌هويت درون آن در همين بي‌توجهي به تاريخ معماري و شهرسازي است. شهرهاي ما بدون توجه به گذشته ارزشمندشان در روند نوسازي تبديل به يك ملغمه بي‌نظم و فاقد هويت شده و در اين چنين شهرها زندگي انسان از هر نظر فاقد معيارهاي فرهنگي اجتماعي بوده و در نهايت آرامش از زندگي ما دور شده و از بين مي‌رود. كارهاي فرهنگي زيربناي هويت شهر است و متاسفانه كار فرهنگي اين روزها در حد تبليغات بيلبوردها تنزل يافته است. صرف عكاسي مستند در طي يك دهه بدون مساله چاپ كتاب توان و هزينه بالايي را طلب مي‌كند. دولت‌ها و شهرداري‏ها از جمله مهم‌ترين وظايفشان حمايت از چنين پروژه‌هاي طولاني مدتي است كه به هيچ عنوان از دست بخش خصوصي برنمي‌آيد. اگر كه به كارنامه فرهنگي مراكز دولتي و شهرداري نگاه كنيم متاسفانه چندان قابل توجه نيستند. 

هميشه در مراجعه به چنين مراكزي مساله كمبود بودجه را مطرح مي‌كنند، درحالي كه مي‌بينيم هزينه تبليغات روزمره اين مراكز در بالا بردن بيلان كاري خود بسيار چشمگير بوده ولي ميزان خروجي و توليد فرهنگ واقعي آنها تقريبا نزديك به صفر است. چاپ كتاب «بوشهر دير، بوشهر دور» در هيچ‌كدام از اين مراكز فرهنگي شهر بوشهر امكان انتشار نيافت. در نمايشگاه كتاب سال قبل با آقاي خشايار پورمحمد‌شاهيني مدير محترم پژوهش و فناوري منطقه اقتصادي انرژي پارس كه در آنجا غرفه داشتند، آشنا شدم. در نهايت با درايت و بينش فرهنگي خاصي كه وی داشتند كار چاپ كتاب به سرانجام رسيد.