الهام بهروزی
حکیم عمر خیام، یکی از فیلسوفان برجسته ایرانی است که افزون بر اینکه
در فلسفه، علم نجوم، ریاضی، فیزیک، زمینشناسی و... صاحب کرسی بوده، در شعر و
شاعرانگی نیز از جایگاه ارزندهای برخوردار است. او در دنیای رباعیاتش بر همان
مشرب فلسفی و علمی که داشته، هستی و چیستی آن را به پرسش میگیرد و در دم زیستن را
با ژرفنگری و نگاهی فیلسوفانه تفسیر میکند.
خیام بهدلیل نگرش فلسفی که در رباعیاتش پیرامون جهان هستی دارد،
مورد توجه شعرشناسان و مردم مناطق مختلف قرار گرفته و پس از ترجمه رباعیاتش از سوی
ادوارد فیتز جرالد، آوازهای جهانی یافته است؛ اما محبوبیتش نزد مردمان بوشهر چیز
دیگری است تا جایی که بهدلیل این محبوبیت و جریان یافتن برخی از رباعیات این
فیلسوف سختگیر در موسیقی این دیار، برخی بوشهر را زادگاه دوم او میدانند.
پدید آمدن گوشه موسیقی «خیامی» یا «خیامخوانی» در موسیقی بومی
بوشهر، سندی زنده و دیرینه برای اثبات همنشینی مردم این خطه با خیام و محبوبیت وی
در این اقلیم دیرپاست. گوشهای که در آن موسیقی با شعر و حرکت عجینشده و دریچهای
از شادی فیلسوفانه را پیش روی مخاطب و شنوندگان خود میگشاید و آنها را در خلسهای
شیرین و ریتیمک فرو میبرد و «گذرایی دنیا و غمها و مصائبش» را هر بار در رباعی و
بداههگوییهای مردمان بندر یادآوری میکند. از همین روی است که خیامخوانی بیش از
آنکه یک گوشه موسیقی باشد، فلسفهای است برای سیر کردن در زمان حال و درنگ در
کوتاهی دم و زندگی و دنیا!
خیام در خاطر و هستی مردمان بوشهری چنان جاری است که گویا در این آب
و خاک پا به هستی گذاشته است. خیامخوانی رسمی طربناک که بر اساس رباعیات این شاعر
فیلسوف در جنوب پا گرفته و همچنان گرمابخش کوچههای شرجیزده این بندر و خانههای
صمیمی اهالی آن است.
از همین رو، به بهانه 28 اردیبهشت، روز بزرگداشت حکیم خیام،
با یک روز تاخیر آیین بزرگداشت این شاعر بزرگ شامگاه جمعه، 29 اردیبهشت به همت
موسسه «زریاب» با مدیریت عماد پوستینی با همکاری ادارهکل فرهنگ و ارشاد اسلامی و
انجمن موسیقی استان بوشهر در سالن شهید آوینی بوشهر برگزار شد.
در این آیین، از یک نماهنگ 8 دقیقهای با عنوان «خیامی؛ یک
آن بیپایان» به کارگردانی پیران کبگانیان و تهیهکنندگی حسن خیاطی رونمایی شد که
پرتره گویایی از آیین خیامخوانی را در بندر بوشهر بهتصویر میکشد.
کارگردان «خیامی؛ یک آن بیپایان» در حاشیه این آیین در
خصوص این کار کوتاه ریتمیک به بامداد جنوب گفت: این کار برشی از یک مستند 75 دقیقهای
درباره موسیقی محلی بوشهر قدیم با هنرنمایی هنرمندان پیشکسوت و چهرههای هنری
جدید هنر موسیقی این خطه است.
پیران کبگانیان در ادامه با بیان اینکه در این مستند تصمیم داریم
که موسیقی بوشهر قدیم را نظیر شروهخوانی، نیمهخوانی و ... در فضایی نوستالژیک
بازسازی کنیم، افزود: در قطعه «خیامی؛ یک آن بیپایان» خیامخوانان مطرح استان
شامل خدر عزیززاده (مشهور به عامو خدر)، محمد فرامرزی (اکلو فرامرزی)، حیدر احمدی
و قاسم رشیدی به هنرنمایی پرداختهاند؛ هنرمندانی که در این سالها با اجراهای خوب
خود تلاش کردهاند تا خیامخوانی در این بندر زنده بماند.
وی در معرفی دیگر عوامل این اثر هنری توضیح داد: تهیهکنندگی
این کار را حسن خیاطی، دوست خوبم برعهده داشت و حسین حیدریه، بردیا بهرامنژاد، بزرگمهر
صفوی و کیوان براتی بهعنوان نوازنده در این اثر ما را همراهی کردند. همچنین حمید
جمالی (تدوین)، افشین آبیار و مهدی مهیمنی (تصویربردار)، راضیه فرحی (عکاس)، خانم
ماندگار (طراح لباس) و شهربانو نیسنی (طراح گریم) دیگر عوامل تولید این اثر
موسیقایی بودند.
کبگانیان یادآور شد: خیامخوانی یکی از محبوبترین گوشههای
موسیقی بوشهر بهشمار میرود که امروزه محبوبیتش به یمن وجود هنرمندان خوشفکر و
خلاق بوشهری فراتر از محدوده استان بوشهر رفته و نگاه بسیاری از گردشگران را به
خود جذب کرده است. بنابراین ظرفیت خوبی برای توسعه هنر و گردشگری بوشهر است که
امیدوارم متولیان امر با استفاده از آن، بوشهر و زیباییها و هنرهایش را بهشکل
مطلوبی به دیگران بازنمایی کنند.
رئیس انجمن موسیقی استان بوشهر نیز در حاشیه این آیین به
بامداد جنوب گفت: این مراسم به همت موسسه موسیقی «زریاب» به مدیریت عماد پوستینی،
نوازنده و استاد بوشهری با همکاری ادارهکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر و
انجمن موسیقی برگزار شده است تا جایگاه خیامی یا خیامخوانی در موسیقی محلی بوشهر پاس
داشته شود.
حماسه حقپرست در ادامه خیامخوانی را بیات بوشهر معرفی کرد
و افزود: چراکه هم اسباب موسیقایی و ادوات آوازی و سازی آن مهیای ثبت و ضبط و اجرای
بیات بوشهراست. شاید دلیل ماندگاری آن همین باشد.
به گفته وی، از آنجایی که خیامی یا خیامخوانی هم از نظر
ملودیک و هم به لحاظ ریتمیک حالات موسیقایی منحصربهفرد و خاص خود را دارد، تفاوت
آشکاری با سایر گوشههای ضربی در موسیقی بوشهری دارد، از اینرو، یک گونه خاص موسیقی
مجلسی یا بزمی شناخته میشود، بهطوری که در یک همخوانی و همسرایی بسیار منحصربهفرد،
خیامخوانی در مجموعه شادمانههای موسیقی بوشهر جای خوش کرده است.
رئیس انجمن موسیقی استان بوشهر با اشاره به مهمترین مولفههای
هنری خیامخوانی توضیح داد: همراهی سازهایی چون نیجفتی، فلوت و ضرب بوشهری و حرکت
ریتمیک (ضرب و ریز) دستها و پاسخ دادن و همخوانی بیشتر حاضران مجلس و استفاده از
ترجیعبندهایی که از سوی مردمان این خطه در میان هر دو سه رباعی نظیر «دیگه ناشم
کَله؛ (دیگه نمیروم قلعه)» و... یا خواندن و اجرای یزلههای (یک فرم از موسیقی
بوشهر) کوتاه در خیامخوانی که بهعنوان یک موسیقی مجلسی و بزمی شناخته میشود،
مهمترین مولفههای هنری است که میتوان برای این گوشه موسیقی برشمرد.
این موسیقیدان با بیان اینکه نوازندگان قدیمی نقش مهمی در
حفظ و اشاعه خیامخوانی ایفا کردهاند، تصریح کرد: خیامخوانی یک گوشه موسیقایی
اصیل و قدمتدار در این منطقه است. از اینرو، هنرمندان و گروههای موسیقی امروزی
باید با آگاهی و حساسیتهای هنری و موسیقایی به اجرای خیامخوانی بپردازند و از
بدعتهای ناخوشایند و غیرهنری که میتوانند ابتذال را به جای اصالت در این گوشه
موسیقی جای دهند، بهشدت پرهیز کنند. نوآوری در خیامخوانی یا هر گوشه موسیقایی باید
آگاهانه و با شناخت از سنت موسیقایی و ریشههای آن باشد؛ چون در غیر اینصورت
نوآوری به بدعت تبدیل میشود.
حقپرست با تاکید بر اینکه این گوشه موسیقایی نخست از سوی
اهالی موسیقی قدیم؛ نوازندگان نیجفتی، ضرب و تمپو و دایره در مجالس شبنشینی و
شادی در محلات بوشهر اجرا میشده که در ابتدا به «خیامی» و سپس به «خیامخوانی»
معروف میشود، گفت: هرچند تاریخ مشخصی را برای خیامی یا خیامخوانی نمیتوان مشخص
کرد؛ اما میتوان این گمانهزنی را داشت که از خواندن اشعاری عامیانه و کوچهبازاری
که از یک ریتم و ضرباهنگ منطبق بر رباعی برخوردار بودهاند، نشأت گرفته است که در
گذر زمان با توجه به روحیات و شرایط اجتماعی مردم بوشهر، فحوای کلام خیام، بهترین
نماینده و بازگوکننده حالات و روحیات این مردمان است، چون آنها در یک رباعی
کوتاه و مختصر میتوانند گذری سریع به جریان زندگی داشته باشند. بدیهی است ریتم
زندگی مردم بوشهر از تمپو و سرعت بالایی برخوردار است و رباعی نیز در حرکت و گفتار
خود با همان سرعت فلسفهای را روایت میکند که مطابق حال مردمان این دیار سالخورده
است.
وی در پایان در خصوص دلیل محبوبیت خیام در میان اهالی بوشهر
بیان کرد: برای دلیلیابی و چرایی محبوبیت خیام در بوشهر باید از رهگذر علم مردمشناسی
و جامعهشناختی این منطقه بدان نگریست. از آنجایی که تاریخ در جغرافیا زیست میکند
و اقلیم و خاستگاه جغرافیایی مردمان هر سامان نقش بسزایی را در رشد و نشو و نمای
آن جامعه دارد. اقلیم جنوب هم از این قاعده مستثنی نیست. نوع زیست در جغرافیای
بندری و آفتابدیده و آفتابزده، مردمانی را بازمینمایاند که با هرم خورشید و تلالوی
امواج خلیج فارس و گاه خشم و خروش آن زندگی را معنا میبخشند؛ مردمی که از همین
رهگذر، وصف حال و قال خویش را در قاب و قالب رباعیاتی از شاعری دور از نیشابور یافتهاند.
تا جایی که خیام با 60 و اندی رباعی که همه برآمده از همان مبنای فسلفی و علمی و
خردمندانه است، در زیست مردمان شبهجزیره بوشهر چنان جاری میشود که اشعارش میشوند
یک گوشه و یک گونه جداییناپذیر از رپراتور موسیقی مقامی و بزمی بوشهر.
بخش پایانی آیین گرامیداشت حکیم عمر خیام در بوشهر به اجرای
شورانگیز گروه موسیقی «شبدیز» به سرپرستی محسن حیدریه و خوانندگی حیدر احمدی تعلق
گرفت که قطعات نوستالژیکی موسیقی بوشهر و خیامخوانی را برای حاضران در سالن اجرا
کردند. در پایان این اجرا، سرپرست گروه شبدیز از انتشار قطعه خیامخوانی این گروه
در هفته اخیر خبر داد و آن را قطعهای متفاوت دانست و ابزار امیدواری کرد که مورد
خوشایند موسیقیدوستان قرار بگیرد. اجرای آیین بزرگداشت حکیم عمر خیام را مسعود
فیروزی، مجری صدا و سیمای مرکز بوشهر برعهده داشت. همچنین در این مراسم از
نوازندگان و هنرمندان موسیقی بوشهر از سوی انجمن موسیقی استان بوشهر تجلیل به عمل
آمد.