الهام بهروزی

کاروانسرای مشیرالملک برازجان یکی از 54 کاروانسرایی است که روز یکشنبه، 26 شهریور 1402 در قالب پرونده «کاروانسراهای ایران» در چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو به‌عنوان بیست و هفتمین اثر میراث فرهنگی ملموس ایران ثبت جهانی شد.

در این پرونده، از میان 200 کاروانسرا، تنها 54 کاروانسرا برای ثبت در فهرست یونسکو انتخاب شدند که شامل دیرگچین (قم)، نوشیروان (اصفهان)، پرند/ قلعه سنگی(رباط کریم)، رباط شرف (سرخس)، سنگی انجیره (اردکان)، جمال‌آباد (میانه)، عباس آباد تایباد (تایباد)، فخر داوود (نیشابور)، شیخعلی خان (شاهین شهر)، مرنجاب (آران و بیدگل)، امین آباد (شهررضا)، گبر آباد (قمصر)، مهیار (شهررضا)، گز (دهستان گز)، کوهپایه (کوهپایه)، مزینان (داورزن)، ایزدخواست (آباده)، فخرآباد (بجستان)، سرایان (سرایان)، قصر بهرام (گرمسار)، آهوان (خاورشهر)، میامی (شاهرود)، عباس‌آباد (شاهرود)، میاندشت (شاهرود)، زین‌الدین (مهریز)، میبد (میبد)، فارسفج (تویسرکان)، خواجه نظر (جلفا)، دهدشت (دهدشت)، بیستون (بیستون)، گنجعلی خان (کرمان)، گویجه بل (اهر)، خوی (خوی)، صائین (نیر)، تی‌تی (سیاهکل)، باغ شیخ (ساوه)، زعفرانیه (سبزوار)، مهر (سبزوار)؛ ینگه امام (ساوجبلاغ)؛ بستک (بستک)؛ کاروانسرای مشیرالملک یا دژ (برازجان)، خرانق (اردکان)، آجری انجیره (یزد)، افضل (شوشتر)، نیستانک (نائین)، چاه کوران (راور)، چمشک (پل دختر)، رشتی (اردکان)، تاج آباد (بهار)، ده‎‌محمد (طبس)، خان (خوی)، چهل پایه (طبس)، سعد السلطنه (قزوین) و رباط قلی (جاجرم) می‌شوند.

این پرونده در نهایت با حمایت نمایندگان ایکوموس، قطر، زامبیا، پادشاهی عمان، نیجریه، روسیه، هند، افریقای جنوبی، مالی، یونان، اتیوپی، عربستان سعودی، بلژیک، بلغارستان و آرژانتین با توجه به ارزش‌های فرهنگی کاروانسراها و تاریخچه، سازه معماری، اهمیت و جایگاه آن در سفرهای تاریخی در مسیرهای بیابانی در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که از ۱۹ شهریور (۱۰ سپتامبر) در ریاض پایتخت عربستان سعودی کار خود را آغاز کرده است و پرونده ۵۰ میراث فرهنگی و طبیعی از بیش از ۴۰ کشور جهان برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو در حال بررسی است، در فهرست یونسکو ثبت شد.

ثبت جهانی کاروانسراها در یونسکو، بی‌شک دستاوردهای بسیار مهمی به همراه خواهد داشت که مهم‌ترین آن حفاظت از این بناهای شاخص تاریخی در برابر گزندها و آسیب‌های طبیعی و انسانی است. بسیاری از این کاروانسراها، دربردارنده ارزش‌های فرهنگی گرانبها و معماری منحصربه‌فردی هستند که در طول دوره‌های مختلف تاریخی در این سرزمین تمدن‌خیز رواج داشته است. بدیهی است کاروانسرای مشیرالملک برازجان که در پرونده کاروانسراهای ایران به همراه 53 کاروانسرا در 23 استان دیگر در نشست کنونی کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض به ثبت جهانی رسیده است، حاصل خلاقیت و هنر معماران کاربلدی است که زیبایی‌ و شکوه آن همچنان پابرجاست.

این کاروانسرا که در سال ۱۳۶۲ با شماره ۱۶۳۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، بنایی ارزشمند و استوار است که به دژ برازجان نیز شناخته می‌شود. کاروانسرای مشیرالملک از سازه‌های باشکوه دوره قاجاریان به‌شمار می‌رود و در سال ۱۲۸۸ قمری برابر با سال ۱۲۵۰ خورشیدی بنا به دستور یکی از نیکوکاران شیراز به نام حاج میرزا ابوالحسن‌خان مشیرالملک شیرازی (بنا به قولی با هزینه‌ای برابر چهل هزار تومان به پول آن زمان) ساخته شده‌است. سازنده این ساختمان حاج محمدرحیم شیرازی سازنده پل مشیر و کاروانسرای دالکی است که به روش استادانه‌ای این ساختمان را بر مبنای معماری زندیه طراحی کرده و ساخته است.

حال ثبت جهانی این بنای باشکوه به‌عنوان اولین اثر جهانی استان بوشهر، بارقه‌های امید را در دل دوستداران میراث فرهنگی ملموس و ناملموس استان روشن کرده است و امید می‌رود که دیگر سرمایه‌های تاریخی استان مانند سیراف که بخشی از مسیر جهانی شدن آن در حال انجام است، نیز به‌زودی با ایجاد زیرساخت‌های لازم و تکمیل مطالعات تاریخی- جغرافیایی و باستان‌شناسی در فهرست یونسکو ثبت شود.

این‌جا باید اشاره کرد که ثبت جهانی کاروانسرای مشیرالملک حاصل یک کار گروهی بود که مسوولان و فعالان میراث فرهنگی و باستان‌شناسان هم‌استانی دست به دست هم دادند تا این بنا آمادگی اولیه را برای قرار گرفتن در پرونده کاروانسراهای ایران را پیدا کند. خوشبختانه با اهتمام این افراد، این کاروانسرا، وضعیت قابل قبولی پیدا کرد تا جایی که توانست نظر موافق ارزیابان یونسکو را که در سال 1400 از آن بازدید کردند، کسب کند.

مرکز دشتستان‌شناسی یکی از مراکزی بود که با همراهی دوستداران تاریخ و باستان‌شناسان دشتستان در آماده‌سازی این کاروانسرا برای ثبت جهانی و پاک‌سازی محوطه آن برای پذیراشدن ارزیابان یونسکو نقش‌آفرینی کرد. رئیس مرکز دشتستان‌شناسی که پیش از این اشاره کرده بود، این کاروانسرا می‌تواند نماد جهانی بوشهر باشد، با ابراز خوشحالی از نتیجه‌بخش بودن تلاش‌ها برای ثبت جهانی کاروانسرای مشیرالملک به بامداد جنوب گفت: ثبت جهانی کاروانسرای مشیرالملک می‌تواند آغاز فصل جدیدی در توسعه گردشگری و احیای میراث فرهنگی منطقه باشد.

جابر حیدری‌فر در ادامه با بیان اینکه اینک خواهان ثبت میراث ناملموس کاروانسرای مشیرالملک دشتستان هستیم، افزود: چراکه کاربری این مجموعه تاریخی و اهمیت سوق‎الجیشی آن درگذشته باعث‌‎شده نقشی ماندگار در حوزه مردم‎شناسی و تاریخ‎شناسی این منطقه داشته باشد.

وی، جهانی شدن این کاروانسرا را مقدمه‌ای برای جهانی‌ اندیشیدن دانست و گفت: جهانی‌شدن این کاروانسرا نه تنها شناخت گردشگران را نسبت به دشتستان و استان بوشهر بیشتر می‌کند، بلکه موجب شناسایی آثار تاریخی دیگر این منطقه نظیر مجموعه کاخ‎های هخامنشی، دستکندهای تاریخی آن و... می‌شود.

رئیس مرکز دشتستان‌شناسی یادآور شد: در کنار جهانی شدن این کاروانسرا، تاسیس موزه جامع دشتستان‌شناسی می‎تواند گامی موثر در شناخت این نقطه از کشور باشد تا جهانیان را به‌شکل حرفه‌ای‎تری برای بازدید از این منطقه و رونق گردشگری استان فراخوانی کند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر نیز در خصوص جهانی شدن کاروانسرای مشیرالملک به بامداد جنوب گفت: ثبت جهانی کاروانسرای مشیرالملک برازجان به‌عنوان اولین اثر جهانی استان، اتفاق بزرگ و خجسته‌ای‌است که حاصل یک کار و تلاش شبانه‌روزی و گروهی بود. در این زمینه، فرماندار دشتستان با اختصاص اعتبار لازم، نقش پررنگی را در قرار گرفتن این بنای شاخص تاریخی در مسیر جهانی شدن ایفا کرد. همچنین باستان‌شناسان و فعالان میراث فرهنگی، خانم حسینی رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برازجان و شورای شهر این شهر و اصحاب رسانه در این زمینه به سهم خود نقش‌آفرینی و تلاش کردند.

اسماعیل سجادی‌منش در ادامه با بیان اینکه نزدیک به هزار کاروانسرا در کشور وجود دارد که از این شمار، 700 کاروانسرا به ثبت ملی رسیده است، افزود: برای قرار گرفتن این بناهای منحصربه‌فرد در پرونده کاروانسراهای ایران برای ثبت جهانی که برخی مزین به نقوش و معماری دوره صفویه است و برخی متعلق به دوره زندیه و قاجاریه هستند، محاساباتی صورت گرفت که با تلاش‌هایی که در دوره آقای ارسطوزاده مدیرکل وقت میراث فرهنگی استان، معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی استان، اداره میراث فرهنگی برازجان و مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی کاخ‌های هخامنشی در دشتستان و مدیر مرکز دشتستان‌شناسی صورت گرفت، کارونسرای مشیرالملک که معماری آن به دوره قاجاریه برمی‌گردد و متاخر است، در فهرست کاروانسراهای ایران قرار گرفت و در نهایت به همراه 53 کاروانسرای دیگر کشور در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث فرهنگی یونسکو در ریاض در فهرست یونسکو ثبت شد.

وی ثبت جهانی این کارونسرا در شهرت جهانی برازجان و استان بوشهر بسیار موثر دانست و تصریح کرد: این اتفاق فرصت جدیدی را برای استان در جذب گردشگر ایجاد خواهد کرد. از سوی دیگر، ثبت جهانی این اثر تاریخی در استان موجب نمایش غرور ملی و بازنمایی تاریخ این منطقه می‌شود.

سجادی‌منش به اختصاص اعتبارات جدید در سال جاری برای تکمیل مرمت و بازسازی کاروانسرای مشیرالملک اشاره و بیان کرد: با جدیت بحث مرمت این بنا را به‌شکل اصولی و مطابق با ساختار و ماهیت اولیه بنا با همان مصالح به کار رفته در آن دنبال می‌کنیم تا این میراث ارزنده را در نهایت امانت به آیندگان تحویل دهیم.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر سپس مرمت و ساماندهی بافتی تاریخی بوشهر را مورد اشاره قرار داد و گفت: اعتبارهای خوبی را نیز برای تکمیل بازسازی و ساماندهی بافت تاریخی امسال در نظر گرفتیم. همچنین برای سیراف و کاخ‌های هخامنشی دشتستان هم اعتبارات لازم را پیش‌بینی کردیم. در حال حاضر با جدیت داریم کارهای اساسی برای ثبت جهانی سیراف انجام می‌دهیم تا ان‌شاءالله به‌زودی پرونده جهانی شدن این بندر تاریخی را نیز تکمیل و ارسال کنیم. افزون بر این، درصدد هستیم تا بتوانیم موافقت‌های نهایی را برای جهانی شدن عبای دشتی در آبان‌ماه بگیریم.

وی با تاکید بر این‌که در جهانی شدن کاروانسرای مشیرالملک، آقای ضرغامی وزیر محترم میراث فرهنگی و آقای دارای قائم‌مقام وزیر و معاون میراث فرهنگی وزراتخانه بسیار حمایت کردند، افزود: همچنین با حمایت آقای دارابی، داریم پرونده سینه‌زنی بوشهر را برای ثبت در یونسکو تکمیل می‌کنیم که به‌زودی برای ارسال آماده می‌شود.

سجادی‌منش با بیان اینکه در طول دو سال اخیر، مرمت بسیاری از بناهای شاخص تاریخی که سال‌ها در انتظار بازسازی بودند، آغاز شده است، گفت: از جمله این بناها می‌توان به کتابخانه‌ مصلحیان بوشهر، موزه شهید رئیسعلی دلواری (بعد از 16 سال)، کارونسرای دالکی، پل مشیر، مسجد جامع بردستان، امامزاده زین‌العابدین زیارت، گذر فدک در بافت تاریخی بوشهر و...  اشاره کرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر با تاکید بر اینکه در حوزه میراث فرهنگی، با اختصاص اعتبارات لازم وارد یک شیب تحولی مثبت شده‌ایم، تصریح کرد: امیدواریم تا پایان دوره دولت مردمی رئیسی بتوانیم عملکرد درخشانی را در حوزه بازشناسی تاریخ استان بوشهر و خلیج فارس ارائه کنیم.