الهام بهروزی

پیاده‌روی اربعین به‌عنوان یک پدیده و حرکت دینی و فراملی در سال‌های اخیر در میان مسلمانان ایرانی و غیرایرانی به یک کنش محبوب مبدل شده‌است تا جایی که هر ساله بر شمار شرکت‌کنندگان این رویداد افزوده می‌شود. هرچند عده‌ای این پیاده‌روی را حرکتی ایدئولوژیک می‌دانند و به برخی از سیاست‌ها در این حوزه نقد دارند؛ ولی در مقابل شمار قابل‌توجهی از مردم، به آن خوش‌بین هستند و آن را رویدادی موثر در اتحاد هر چه بیشتر مسلمانان جهان می‌دانند.

در این رویداد بزرگ مذهبی، هرساله دوستداران حسینی با نیت‌های مختلفی شرکت می‌کنند تا بدین طریق ارادت خود را به سالار شهدا و همچنین شهیدان کربلا نشان دهند. در پیاده‌روی اربعین، اغلب زائران حسینی اعم از ایرانی و غیرایرانی، از مرز عراق که عبور می‌کنند و به نجف می‌رسند، از آن‌جا تا کربلا با پای پیاده می‌روند و این رنج را به تن می‌خرند تا با حضور خود، بهره‌های معنوی بیشتری را از این حرکت مذهبی ببرند.

در این میان برخی از جامعه‌شناسان که پیاده‌روی اربعین را رویداد بزرگ فراملی و فرامذهبی می‌دانند، آسیب‌هایی را در سال‌های اخیر نیز برای این حرکت مذهبی قائل شده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها در تفاوت‌‎ها و تعارضات فرهنگی، رقابت موکب‌هاي ایرانی و تخریب الگوي سنتی اربعین عراقی، آسیب‎هاي اجتماعی، عرفی‌شدن، اسراف و تبذیر، پسماندها و آلودگی محیط زیست، کم‌توجهی به‌واجبات دین، دولتی‌شدن اربعین و... خلاصه می‌شود.

بی‌شک وجود این آسیب‌ها می‌تواند ماهیت این حرکت بزرگ مذهبی که با حضور مسلمانان جهان هر ساله در آستانه اربعین برپا می‌شود، تحت شعاع قرار بدهد و از ژرفنای معنوی آن بکاهد. پیاده‌روی اربعین، شاید یک رویداد تازه‌ای برای ایرانیان به نظر برسد؛ ولی این رویداد از پیشینه تاریخی قابل توجهی برخوردار است. در منابع دینی آمده است که پیاده‌روی از نجف به کربلا، تاریخی به درازای عاشورای حسینی دارد و از هنگامی که نخستین زائر مضجع منور اباعبداالله الحسین (ع)، جابربن عبداالله انصـاری در روز اربعین از مدینه به کربلا رهسپار شد تاکنون 14 قرن می‌گذرد. این سنت حسنه نیز در سال‌های حضور ائمه (ع) با وجود حکومت سفاک و خونریز اموی و عباسی انجام شده‌است.

همچنین در برخی از روایات تاریخی نوشته شده که زیارت کربلا با پای پیاده در زمان شیخ انصاری (متوفاي 1281 ه.ق.) رسم بوده؛ اما در برهه‌ای از زمان به ورطه فراموشی سپرده می‌‎شود که در نهایت شیخ میرزا حسین نوری آن را احیا می‌کند تا اینکه دوباره در زمان حکومت صدام حسین پیاده‌روی اربعین ممنوع می‌شود؛ ولی شیعیان عراقی به‌طور مخفیانه و شبانه این حرکت را ادامه دادند. پس از سقوط حکومت صدام، در سـال ۱۳۸۱ و اوج‎‌گیری بیداری اسلامی راهپیمایی شکوهمند اربعین به‎‌صورت فراگیر به‌عنوان بزرگ‎ترین اجتماع انسـانی جهان شناخته شد. در سال‌های اخیر، مسـلمانان شیعی و گاه اهل تسنن و نیز غیرمسلمانان از کشورهای مختلف برای شرکت در پیاده‌روی اربعین خود را به این مراسم می‌رسانند. زوار ایرانی هم از سال 1385 به بعد در این مراسم مذهبی حاضر شده‌اند. جمعیت حاضر در این راهپیمایی همه‌ساله سیر صعودی داشته‌است.

مردم بوشهر که نیز از مخلصان امام حسین (ع) هستند، در پیاده‌روی اربعین که بستر مناسبی برای رشد فضایل انسانی و اخلاقی، تعامل بین‌فرهنگی، انسجام اجتماعی و بازنمایی هویت شـیعه به شمار می‌رود، هرساله با شوق حاضر می‌شوند تا در عصری که شیعه‌هراسی و اسلام‌ستیزی از سوی بیگانگان تبلیغ می‌شود، به ناظران جهانی و افکار عمومی دنیای معاصر، اوج منش اخلاقی، انسانی و همگرایانه شیعه را در کنار ابعاد معنوی این حرکت نشان دهند.

یک زائر بوشهری که برای دومین‌بار راهی پیاده‌روی اربعین است، در خصوص دلیل حضور دوباره‌اش در این رویداد بزرگ مذهبی به بامداد جنوب گفت: پیاده‌روی اربعین برای من یک کلاس درس به‌شمار می‌رود. در این رویداد من صحنه‌ها و آدم‌هایی را می‌بینم که فقط در آن موقعیت و این حرکت می‌توانم ببینیم. ایرانی و غیرایرانی و گاه شیعه و سنی با هم همدل و همراه در این مسیر همگام می‌شوند و خستگی و ناهمواری مسیر و گرد و خاک را به جان می‌کشند تا ضمن زیارت اباعبدالحسین (ع)، ارادت و باورمندی خود را به اعتقادشان به همه جهانیان به رخ بکشند.

وی، پیاده‌روی اربعین را کار سخت اما شیرینی دانست و افزود: بی‌شک همین دشواری‌هاست که به این کار اعتبار می‌بخشد. در این رویداد دیگر کسی به ملیت و نژاد توجه ندارد، بارها شده که برخی از زائران، زوار دیگری که حالشان بد شده، با وجود اینکه نه او را می‌شناسند و نه می‌پرسند که کی و از کجاست، به او آب و غذا می‌دهند و بر شانه می‌گیرند و مسافتی او را حمل می‌کنند تا حالش بهتر شود. طبیعی است دیدن این تصویرهای انسانی، تمرین انسانیت و آزادگی است.

این زائر کربلا با تاکید بر اینکه مکتب امام حسین (ع)، مکتب سلحشوری و آزادگی است، تصریح کرد: از این‌رو، باید با برگزاری ساده این آیین روح آزادگی و انسانیت را در آن زنده نگه‌داشت. در این میان، سخت با ایدئولوژیک و دولتی شدن این حرکت مذهبی از سوی هر کشور و حکومتی مخالف هستم. شوربختانه در سال گذشته که مشرف به پیاده‌روی اربعین شدم، شاهد تبعیض‌ها و تفاوت‌هایی میان موکب‌های ایرانی و عراقی شدم که موکب‌های ایرانی بسیار شیک و با منوهای غذایی متنوعی برپا شده بودند، در حالی که موکب‌های عراقی در عین سادگی در حال خدمات‌رسانی به زائران حسینی بودند. از این‌رو، از موکب‌داران و مسوولان ایرانی این انتظار را دارم که امسال با تشریفات کمتری در عراق به خدمات‌رسانی بپردازند.

وی دیگر آسیبی را که در حین پیاده‌روی اربعین مشاهده کرده، وجود انبوده پسماندهایی مثل بطری‌ها آب، ظروف غذا و پلاستیک و ... در طول مسیر معرفی و بیان کرد: زواری که در این اجتماع بزرگ شرکت می‌کنند، بایسته و شایسته است که از رها کردن مواد یک بار مصرف و پسماندهای خود در طول مسیر خودداری کنند؛ چراکه تلنبار شدن این مواد به مرور زمان ضمن اینکه محیط زیست این منطقه را با تهدید جدی مواجه می‌کند، موجب ناهمواری و زشت شدن مسیر پیاده‌‎روی در روزها و سال‌های آینده خواهد شد.

این زائر همچنین کمبود حمام و سرویس‌های بهداشتی را از دیگر مشکلاتی دانست که زوار همواره در طول پیاده‌روی با آن دست به گریبان هستند و در این باره گفت: به‌دلیل شرایط آب و هوایی و حضور انبوه زوار، شاهد برخاستن گرد و خاک هستیم که بر سر و روی زائران در طول مسیر می‌نشیند. بی‌شک زوار که به کربلا می‌رسند به حمام نیاز دارند ولی زیرساخت‌های عراق در این حوزه جوابگوی نیاز خیل عظیم زائران نیست. از این‌رو، برخی نمی‌توانند حمام کنند و با همان وضعیت آشفته و پر از گرد و خاک عازم حرم امام حسین (ع) می‌شود که این امر نه تنها از بهداشتی، بلکه از حیث دینی نیز خالی از ایراد نیست.

به گفته وی، سرقت اموال زائران، تکدی‌گری، اعتیاد و مصرف مواد مخـدر، نظم‌گریزی، خودبرتربینی و نژادپرستی بعضی از زائران را از دیگر ناهنجاری‌هایی دانست که در پیاده‌روی اربعین مشاهده می‌شود و با مدیریت فرهنگی بایستی ریشه‌کن شوند.

این زائر در پایان در پاسخ به این سوال مبنی بر اینکه با وجود مشکلاتی که برشمردید چرا زیارت امام حسین (ع) را به ایامی غیر اربعین موکول نمی‌کنید، گفت: از دید من، شرکت در پیاده‌روی اربعین یک رسالت همگانی است. هرچند این رویداد با سختی‌ها و آسیب‌هایی همراه است ولی در شرایطی که اسلام‌ستیزی و شیعه‌‌هراسی از سوی دشمنان در حال فراگیری است، من مسلمان باید با حضور در پیاده‌روی اربعین هویت دینی و ارادت قلبی‌ام را به دینم و اتحادم را با هم‌کیشان خودم که در سرزمین‌های دیگری زندگی می‌کنند، نشان بدهم. از این‌رو، با خودم و خدای باری‌تعالی عهد کردم تا جایی که توفیق پیدا کنم در این اجتماع بزرگ مذهبی حاضر شوم.

در پایان این گزارش یادآوری می‌شود که طبق روایت زائران حاضر در پیاده‌روی حسینی، در این آیین علاوه بر وحدت و همبستگی، کج‌رفتاری‌های برخی زائران دیده می‌شود که این  آسیب‌ها در صورت استمرار می‌تواند انسجام اجتماعی این رویداد را دچار اختلال کند و این مناسک دینی را به سمت پریشانی و ناپایداری پیش ببرد. بی‌شک در صورتی که تدابیری از سوی برنامه‌ریزان و متولیان امر اتخاذ نشود، خطر تحریف شکل سنتی و آیینی پیاده‌روی اربعین وجود دارد و با وجود برخی بدعت‌ها و انحرافات، بیم آن می‌رود که کارکردهای ماندگار نهضت حسینی در آینده دستخوش مخاطراتی شود.

طبیعی است که برای رفع آسیب‌های پیاده‌روی اربعین باید یک افزایی میان کشورهای حاضر در این رویداد شکل بگیرد تا بتوان نقاط چالشی آن را مدیریت کرد. در این باره، جامعه‌شناسان می‌گویند که برای کاهش آسیب‌ها و انحرافات پیاده‎روی اربعین می‌توان با بهره‌گیری از رسانه‌های گروهی، اطلاع‎رسانی و آموزش‌ همگانی در راستای آشنایی زائران ایرانی با فرهنگ میزبان صورت بگیرد. همچنین با پژوهش‌های علمی کاربردی و برگزاری نشست‌های تخصصی با حضور نخبگان حوزوی، دانشـگاهی و اجرایی می‌توان بستر مناسب را برای بررسی انحرافات موجود و اتخاذ ساز و کارهای مناسب و تدابیر لازم برای رفع این آسیب‌ها و پیامدهای آن ایجاد کرد.