کریم جعفری:

آسیای مرکزی، قلب تپنده ایرانِ تاریخی و فرهنگی به‌شمار می‌رود. آسیای مرکزی که اکنون شامل پنج کشور ترکمنستان، قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان می‌شود، روابط تاریخی و فرهنگی کهنی با ساکنان نجد ایران داشته و بخش بزرگی از هویت ملی، فرهنگی و داشته‌های تاریخی آنها مرهون این روابط با ایرانیان است.

آسیای مرکزی پس از دولت تیموری، عملا از ایران جدا شد و به‌جز در یک دوره محدود در دوره صفویان و یک دوره هم نادری و سرانجام قاجاری، عملا روابط سیاسی چندانی با ایران امروزی نداشت. آخرین تلاش‌ها برای جداسازی این منطقه راهبردی مهم با وطن اصلی با امضای معاهده آخال در سال 1982 با روسیه تزاری بر باد رفت و این منطقه پس از یک قرن حضور خزنده روس‌ها، به حوزه نفوذ آنها تبدیل شد. نیازی به گفتن تاریخ نیست، اما با فروپاشی شوروی، کشورهای پنج‌گانه بر اساس هویت قومی خود شکل گرفتند. کشورهایی که هر یک میراث‌دار تقسیم‌بندهای شیطانی استالینی شده بودند و با خود نیز دچار مشکلات عدیده‌ای بودند.

با استقلال این کشورها، آنها به‌سرعت به سمت ایرانی آمدند که تنها سه سال بود از جنگی هشت‌ساله رها شده بود و چیزی برای عرضه کردن نداشت، با این حال بی‌تدبیری در حوزه روابط خارجی که معمولا در کشور ما کمتر از روابط داخلی است، در آسیای مرکزی بیشتر خود را نشان داد. شاید موفق‌ترین حضور ما در این حوزه پایان دادن به جنگ داخلی در تاجیکستان بود.

با ترکمنستان و قزاقستان در مورد دریای مازندران اختلاف نظر وجود دارد، اما این اختلاف‌نظرها بسیار کمتر از کشوری بنام ازبکستان بود که به دلیل تاثیرپذیری از آنکارا و همچنین اعتماد بیش از پیش به غرب و روابط گسترده ایران و تاجیکستان پیچیده می‌نمود. با این حال، تهران پس از عبور از بحران‌های مختلف تلاش کرد تا روابط خود را با کشورهای حاضر در این منطقه که در یک بعد عضو پیمان اکو و در بعد دیگر در پیمان مهم و راهبردی شانگهای حضور دارند، گسترش دهد. در این میان موانع بسیار مهم و پیچیده‌ای وجود دارد که تنها در صورت اراده طرفینی و جمعی می‌توان بر آن غلبه کرد.

نیاز کشورهای این منطقه برای دسترسی به آب‌های آزاد جهت تجارت با جهان خارج، نیاز آنها به کالاهای تولیدی و همچنین سرمایه‌گذاری در حوزه‌های گوناگون، همکاری در مساله مهم و راهبردی مبارزه با تروریسیم و جریان‌های تکفیری که این کشورها را به‌شدت آلوده کرده است – رئیس نیروهای ویژه پلیس تاجیکستان اکنون وزیر دفاع داعش است – باعث شده تا ایران و کشورهای آسیای مرکزی نیاز متقابل به هم داشته باشند. تجربه موفق سوآپ نفت و همچنین خرید گاز از ترکمنستان، سرمایه‌گذاری در حوزه برق‌آبی تاجیکستان می‌تواند نمونه‌های خوب همکاری باشد.

سفر رئیس‌جمهور به دو کشور قرقیزستان و قزاقستان که با امضای چند تفاهم‌نامه همراه بود، می‌توان مقدمه‌ای برای همکاری‌های گسترده‌تر باشد. ازبک‌ها هم باید سیاست عجیب و دور از واقعیت خود را کنار گذاشته و جهت تامین منافع و امنیت جمعی بازی در میان همسایگان را انتخاب کنند. البته این کشورها هنوز هم سایه سنگین واشنگتن را روی سر خود احساس می‌کنند و از سوی دیگر نباید اجازه دهند مانند جمهوری آذربایجان به محملی برای فعالیت سازمان‌های جاسوسی رژیم صهیونیستی تبدیل شوند. برای همکاری دو و چند جانبه باید منابع مشترک را در نظر گرفت.