علی قدرتی

همزمان و در آستانه فرا رسیدن موعد پنجم اسفند و توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی تحرکات دیپلماتیک و رایزنی‌ها درباره برجام افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته است.

با ورود جو بایدن به کاخ سفید به‌طور طبیعی انتظار می‌رفت دولت امریکا از رویه غلط دوران «دونالد ترامپ» بازگردد و به تعهدات خود در برجام عمل کند. با این حال با گذشت یک ماه، غیر از چند اظهارنظر، اتفاق خاصی درباره برجام رخ نداد. اظهارنظرهایی از موضع بالا و غیرمنطقی مانند منوط کردن بازگشت امریکا به برجام به اجرای تعهدات ایران آن هم در حالی که این دولت امریکا بود که از برجام خارج شد و نه تنها به تعهدات خود عمل نکرد بلکه تلاش کرد مانع اجرای تعهدات سایر کشورها شده و عملا قطعنامه ۲۲۳۱ را متوقف کرد.

ایران در تمام این مدت تلاش کرد برجام را حفظ کند و در بین امضاکنندگان این توافق بیش‌ترین هزینه را متحمل شد. اگرچه ایران یک‌سال بعد از خروج امریکا از برجام و مشاهده بی‌عملی سایر شرکای این قرارداد طی پنج گام بخش‌هایی از تعهدات خود را کاهش داد؛ اما ظاهرا این کاهش تعهدات چندان کارساز نبوده است.

به‌رغم انتظار طبیعی، رویکرد دولت جدید امریکا حاکی از شکل‌گیری تصور غلطی درباره برجام و طرح موضوعات غیرمرتبط و زیاده‌خواهانه درباره این توافق بوده است. از همین‌رو تهران در هفته‌های اخیر و برای دفاع از حقوق مشروع ملت ایران و تصحیح هرگونه اشتباه محاسباتی طرف‌های برجام با سرعت بیشتری از تعهدات خود فاصله گرفت. از این جهت تصویب قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و ابلاغ آیین‌نامه‌های اجرایی آن نقطه عطفی در راستای حفظ برجام و بر اساس ماده۳۶ این توافق بوده است. در هفته‌های اخیرا ایران تولید اورانیوم فلزی را آغاز کرد موضوعی که منجر به ابراز نگرانی اروپا و امریکا شد. با این حال گام مهم در این زمینه توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی است که قرار است از پنجم اسفندماه جاری محقق شود.

جمهوری اسلامی اعلام کرده که از پنجم اسفند امسال رسما به اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی پایان می‌دهد و این موضوع را طی نامه‌ای به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع داده است.

سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان‌های بین‌المللی در وین اعلام کرد که نامه رسمی جمهوری اسلامی برای توقف اجرای اقدامات داوطلبانه در چارچوب توافق هسته‌ای با قدرت‌های جهانی را به مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی تحویل داده است.

کاظم غریب‌آبادی، این اقدام دولت کشورمان را در راستای اجرای قانون مصوب مجلس شورای اسلامی برای لغو تحریم‌ها دانست و گفت که پس از این تاریخ همکاری‌های ایران و آژانس صرفا بر مبنای تعهدات پادمانی ادامه خواهد یافت تا زمانی که با لغو تحریم‌ها به صورت عملی و ملموس، زمینه برای بازگشت ایران به اجرای مجدد این اقدامات فراهم گردد. با توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی سطح بازرسی‌ها کاهش خواهد یافت. همانطور که رئیس‌جمهوری چندی پیش اعلام کرد بازرسال آژانس در ایران باقی خواهند ماند و روابط ایران و آژانس بر اساس پادمان خواهد بود.

پادمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یک سیستم بازرسی و تایید استفاده صلح‌آمیز مواد هسته‌ای به‌عنوان بخشی از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) است که تحت نظارت سازمان آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای قرار دارد.

در واقع از پنجم اسفند نظارت‌های فراپادمانی متوقف می‌شود البته توقف اجرای نظارت‌های فراپادمانی به معنای پایان تمام نظارت‌ها نیست. چراکه ایران عضو پادمان است و بر اساس پادمان بخش عمده‌ای از نظارت‌ها ادامه خواهد داشت. نظارت‌های فراپادمانی شامل نصب تجهیزات نظارت آن‌لاین و مستقیم توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که بر اساس آن آژانس می‌تواند در هر مکان مورد نظر خود که فعالیت‌هایی مرتبط با برنامه هسته‌ای انجام می‌شود، با نصب دوربین، به‌صورت زنده این فعالیت‌ها را زیر نظر داشته باشد. پس از خروج از پروتکل الحاقی چنین نظارت‌هایی پایان می‌یابد.

به‌زعم کارشناسان و ناظران مسائل بین‌المللی این اقدام تهران ممکن است منجر به فروپاشی برجام شود؛ اما نباید فراموش کرد که آغازگر فروپاشی برجام امریکا بوده و اگر واقعا کسانی نگران این توافق هستند باید طرف‌های مقابل را به اجرای تعهداتشان مجاب کنند.

تهران بارها و در مقاطع مختلف اعلام کرده که آماده است به محض اجرای تعهدات طرف‌های برجام به تعهدات خود بازگردد. در همین راستا هم «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه روز جمعه در پیامی توئیتری با اشاره به اینکه مسیر بازگشت ساده و شامل تعهد-اقدام-جلسه است؛ تاکید کرد: امریکا باید در پایبندی به قطعنامه تمام تحریم‌ها را بی‌قید و شرط و به‌صورت موثر بردارد، بعد از آن، ما فورا تمام اقدامات اصلاحی (کاهش تعهدات) را به عقب برمی‌گردانیم.

در روزهای اخیر تحولات پیرامون برجام سرعت بیشتری یافته است. این هفته وزیر خارجه قطر در سفری از پیش اعلام‌نشده وارد تهران شد و با مقامات کشورمان رایزنی کرد هرچند در اخبار منتشرشده از این دیدارها برجام چندان مطرح نبود؛ اما با توجه به نزدیکی دوحه به تهران و واشنگتن احتمالا برجام در کانون رایزنی‌های وزیر خارجه قطر بوده است.