الهام بهروزی
«سنج و دمام» از آین‌های شاخص عزاداری بوشهری است که در ایام محرم و صفر و هنگام سوگ و ماتم نواخته می‌شود. این آیین از جایگاه ویژه‌ای در نزد عزاداران حسینی برخوردار است تا جایی که در هر شرایطی در مراسم سوگواری امام حسین (ع) و شهدای کربلا اجرا می‌شود؛ حتی در بحران کرونا در دو سال اخیر نیز در ایام محرم و عزاداری اباعبدالحسین (ع) طنین‌انداز شده است.
در گذشته این مراسم بیشتر مقدمه‌ای برای اجرای آیین‌های دیگری مثل سینه‌زنی، تعزیه، روضه‌خوانی، پامنبری و حتی شام غریبان و به‌معنای آغاز عزاداری بوده است؛ اما امروزه شکل مستقل‌تری به خود گرفته است و افزون بر اجرا در مراسم عزاداری حسینی، در تشییع جنازه اشخاص بزرگ و گاه جوان نیز نواخته می‌شود. بدیهی است نوای پرهیبت سنج و دمام نه تنها برای اهالی جنوب، بلکه برای مردم نقاط دیگر از جذابیت خاصی برخوردار است، بهگونهای که در دوران پیشاکرونا، هرساله همزمان با ایام محرم و صفر گردشگران داخلی و خارجی به نقاط جنوبی کشور به‌خصوص بوشهر سفر می‌کردند تا از نزدیک، نوای شورانگیز سنج و دمام و پس از آن سینه‌زنی بوشهری را که از آداب منحصربه‌فرد این خطه است به‌نظاره بنشینند. بی‌شک طنین صدای رسای سنج و دمام تداعی‌گر کاراز جنگ و بازنمایی حال و هوای حماسه کربلاست.
مردم نظاره‌گر با شنیدن این نوا، دل‌هايشان عازم كربلا مي‌شود و با ترسيم تصاوير انتزاعي از اين حماسه بزرگ و رشادت‌هاي امام حسين (ع) و يارانش در ذهن آن‌ها، آتش به جگرشان می‌افتد.
محسن شریفیان در کتاب «اهل ماتم» در تشریح مراسم «سنج و دمام» نوشته است: «این مراسم که اجرای موسیقی، قسمت اصلی آن را تشکیل می‌دهد، از زمانی که سازها از قلندرخانه مسجد یا گدام (سایه‌بانی که سازها زیر آن نگهداری می‌شود) بیرون آورده می‌شود، آغاز و تا هنگامی که رهبر گروه در پایان اجرای قطعه، سازها را کنترل نکرده و آن‌ها را در جایی مشخص نگذاشته، پایان نمی‌یابد. برای اجرای این آیین، دسته‌های سنج و دمام قطعه‌ی خود را از نقطه‌ای مشخص در محل آغاز می‌کنند؛ بهگونهای که همه اهالی محل بتوانند صدای آن را بشنوند. پس از چند دقیقه نوازندگی، گروه در حین نواختن به طرف مسیر مشخص‌شده خود حرکت کرده و هنگام رسیدن به پایان مسیر –محل برگزاری مراسم سوگواری- بعد از چند دقیقه قطعه را تمام میکند. مدت‌زمان اجرای این قطعه –که تنها قطعه ضربی بدون‌کلام در موسیقی بوشهر است- معمولا بیشتر ۲۰ دقیقه به درازا نمی‌کشد.»
این نویسنده و پژوهشگر حوزه موسیقی در ادامه به مدت‌زمان اجرای این آیین اشاره و تصریح کرده است: «زمان اجرای این مراسم بستگی به شرایطی دارد که دسته سنج و دمام در آن قرار می‌گیرد. برای مثال، امکان دارد گروه در حین نواختن، خیلی کند حرکت کرده یا مسیر حرکت خود را طولانی‌تر کند. همچنین امکان دارد فرصت بیشتری برای آغاز مراسم سینه‌زنی باقی‌مانده باشد که در این صورت، مراسم طولانی‌تر و برخلاف آن مراسم سنج و دمام کوتاه‌تر می‌شود.»
وی همچنین در این کتاب به تعدد گروه‌های سنج و دمام در بوشهر اشاره کرده و نوشته است: «در بوشهر، محله‌های مختلف مراسم مذهبی خود را جدا از یکدیگر برگزار کرده و هر کدام از آن‌ها دارای یک گروه سنج و دمام مستقل هستند. این گروه‌بندی‌ها در گذشته اهمیت زیادی داشته و با رقابت شدید محله‌ها روبه‌رو می‌شده، به همین خاطر نیز هر گروه، ساز و نوازنده مخصوص به خود داشته است. این موضوع آنقدر برای مردم اهمیت داشته که در بعضی از محله‌ها حتی نسبت به نوع نژاد نوازنده یا اینکه نوازنده گروه، اهل کدام محله است نیز حساسیت نشان می‌داده‌اند. همچنین بین آن‌ها رسم بوده که فقط در مرز محله‌های خود و برابر ساعت‌های از پیش تعیین‌شده این مراسم را اجرا کنند؛ چراکه برگزارکنندگان مراسم مذهبی محله‌های مختلف شهر، برای عدم تداخل ساعت‌های برگزاری مراسم، با همدیگر توافق می‌کرده‌اند و بی‌توجهی به این توافق‌ها، زمینه بروز اختلاف و درگیری را فراهم می‌کرده است.»
شریفیان در ادامه این گفتار با اشاره به قدیمی‌ترین گزارش اجرای سنج و دمام در بوشهر نوشته است: «قدیمی‌ترین گزارش از اجرای این آیین در بوشهر، گزارش روزنامه «مظفری» پیرامون برگزاری عزاداری به‌مناسبت درگذشت مظفرالدین‌شاه قاجار در بندر بوشهر است، همچنین قدیمی‌ترین سند تصویری موجود پیرامون مراسم سنج و دمام در بندر بوشهر نیز مربوط به دوره قاجار است.»
این نوازنده باتجربه بوشهری در ادامه به شرح ساختار سازها و طرز نواختن آن‌ها در مراسم سنج و دمام پرداخته و گفته است: «در قطعه سنج و دمام، سازهای بوق، دمام و سنج نواخته می‌شوند. سازهای مذکور از نخستین آلات موسیقی بوده و ضمن آنکه در زمره سازهای جنگی محسوب می‌شوند، ریشه در موسیقی محلی افریقا دارند. این گونه سازها از همان ابتدا به‌عنوان وسیله‌ای برای اعلام خبر و تجمع مردم به‌کار می‌رفته‌اند. یکی از علل نواختن این آلات در آیین مورد نظر ما نیز همین امر است. بشر نخستین با کمک این اصوات، بخشی از نیازهای خود را تبیین و برآورده کرده و در واقع تا جایی که می‌توانسته با این زبان موسیقایی، خلأ دستگاه‌های مخابراتی و بلندگوها را پر می‌کرده و حتی پیغام‌هایی نیز به‌وسیله این نوع سازها مخابره می‌کرده است؛ غیر از این، نواختن این‌گونه سازها وسیله‌ای بوده برای ترساندن حیوانات وحشی یا دور کردن اجنه و اشباح پلید.»
وی در خصوص چگونگی ورود این سازها به موسیقی آیینی و مذهبی بوشهر یادآور شده است: «اولین بار، سازهای سنج و دمام از افریقا به این منطقه آورده شده و در آغاز از سوی خود آن‌ها نواخته می‌شده است تا اینکه در بوشهر به‌تدریج شکل خاص و مقدسی به خود گرفته و سرانجام مورد قبول عامه مردم قرار گرفته است. پیدایش این سازها در بوشهر مصادف بوده با مسافرت‌های دریایی مردم این منطقه به افریقا و نیز مهاجرت متقابل اقوام افریقایی که بیشتر به‌عنوان برده به بوشهر آورده می‌شده‌اند. باید یادآوری کنم که تجارت برده در خلیج فارس درست پیش از آغاز قرن ۱۸ شروع شد. البته روایت‌ها و گزارش‌های مربوط به سده‌های میانه به‌طور پراکنده پیرامون برده‌ها به‌عنوان نوکران خانگی و محافظ، نیروهای شبه‌نظامی و ملوان در ایران و حوزه خلیج فارس اشاره دارند. در این میان، بندر بوشهر در سال‌های ۱۸۰۰ تا ۱۸۴۵ مهم‌ترین بندر واردکننده برده در ساحل شرقی خلیج فارس به‌شمار می‌رفته است. برای مثال، تنها در سال ۱۸۴۱ تعداد ۲۵۰۰ برده در بوشهر به فروش رسیده است.»
بنا به اشاره شریفیان در این اثر، «زنده‌یاد سدیدالسلطنه، نوازنده‌های این سازها را همان بردگان افریقایی معرفی میکند و از نوشته‌های او چنین مستفاد می‌شود که در گذشته از این سازها، هم در مجالس سرور و هم در مجالس سوگواری استفاده می‌کرده‌اند. پیرامون ورود سازهای دمام و بوق شاخی به بندر بوشهر عده‌ای بر این نظر هستند؛ چون تعدادی از سازهای مورد استفاده در مساجد بوشهر از هند خریداری شده، این احتمال می‌رود که شکل این مراسم نیز در اصل هندی باشد؛ ولی هندی بودن این مراسم مورد اتفاق نیست. نواختن سازهای سنج و دمام، برای تجمع مردم در به آداب انداختن کشتی، تقویت روحیه کارکنان جهاز و ایجاد نظم در حین کار نیز استفاده می‌شده است. این نوع موسیقی (نی‌مه) با آواز همراه بوده و اجرای آن در میان ملوانان کشتی‌های بادبانی که از زنگبار (اکنون جزیره‌ای است در کشور تانزانیا)، ملیوار (مالابار، جنوب غرب هندوستان) و کشورهای همجوار برای تخلیه بار به بوشهر می‌آمدند، به اوج خود می‌رسیده است.)»
این پژوهشگر در ادامه در خصوص نقش بوق در مراسم سنج و دمام تصریح کرده است: «بوق، وسیله‌ای است برای اعلام آغاز قطعه سنج و دمام. نوازنده بوق در ابتدا طوری فاصله خود را با با دسته سنج و دمام تنظیم میکند که هم بتواند به پایان روضه‌خوانی در مسجد پی ببرد، هم این خبر را به‌منظور شروع قطعه سنج و دمام به اطلاع نوازندگان –که در فاصله دورتری قرار دارند- برساند. در چنین موقعیتی نوازنده بوق بعد از پایان روضه‌خوانی، قطعه کوتاه (حداکثر سه میزان) را با مترونمی آزاد تکنوازی میکند. گاه نیز با زدن یک یا دو میزان، ریتم و سرعت تمپو را برای شروع نواختن «دمام اشکون» (به تک‌دمامی گفته می‌شود که در سردسته قرار دارد. صدای این ساز نسبت به سایر دمام‌ها، زیرتر و شکل آن جمع و جورتر است) مشخص میکند. بدین گونه قطعه سنج و دمام آغاز می‌شود.»
نویسنده کتاب «اهل ماتم» در این خصوص ادامه داده است: «پس از نواختن سازهای دیگر، نوازنده این ساز (بوق) با قرار گرفتن در جلوی دسته، هر بار با چند میزان سکوت –که بیشتر به‌خاطر تازه کردن نفس و تمرکز نوازنده یا تعویض نوازنده دیگر است- فیگورهای متعددی اجرا میکند که بیشتر بداهه‌نوازی و شبیه به نواختن «دمام اشکون» است. در آخر نیز به دستور رهبر دسته سنج و دمام با اجرای یک قطعه ممتد پایین‌رونده پایان مراسم را اعلام میکند.»
شریفیان همچنین با اشاره به جایگاه بوق در مراسم سنج و دمام تاکید کرده است: «در این آیین، بوق از جایگاه خاصی برخوردار است. در هر گروه، یک نفر مسوول نگهداری و تمیز کردن بوق، بعد از هر اجرا است. در حین اجرا نیز چندین نفر بوق را محافظت می‌کنند تا مبادا این ساز به دست افراد ناوارد افتاده یا اینکه به زمین بخورد و مهم‌تر از همه بوق مفقود شود. شمار بوق‌های شاخی در بوشهر، فقط پنج یا شش عدد است. دست‌اندرکاران مسجدها معمولا این بوق را برای بیرون بردن به کسی نمی‌دهند؛ چه آن‌ها شکوه مراسم را بسته به وجود بوق می‌دانند. نقل است که این سازها از زنگبار خریداری شده و هم‌اکنون هر کدام از آن‌ها قدمتی بالاتر از ۱۲۰ سال دارند.»
نویسنده کتاب «اهل ماتم» در پایان به باور مردم بوشهر به مراسم مذهبی سنج و دمام اشاره کرده و نوشته است: «اکثر بوشهری‌ها برای اجرای این رسم، اهمیت ویژه‌ای قائل هستند. برخی از آن‌ها در شب‌ها و روزهای آخر عزاداری در هنگام اجرای قطعه سنج و دمام، با گذاشتن پاکتی محتوی مقدار پول در جیب نوازنده‌های مجرب اشکون و رهبر گروه یا با بستن شال بر دوش آن‌ها، مراتب تقدیر خود را از برگزاری مراسم و نوازنده‌های آن به نمایش می‌گذارند.»
پربازدید ها